ЭВАКУАЦЫЯ АПАЗІЦЫІ

 

Зборнік змяшчае споведзь дэпутатаў з апазіцыі Беларускага Народнага Фронту на чале з З. Пазняком у Вярхоўным Савеце 12-га склікання, якія высвятляюць скон дэмакратычнага Адраджэння і адначасовага звароту паліцэйскага сацыялізма на Беларусь разам з прыходам да самадзяржаўнай ўлады прэзідэнта А. Лукашэнка.

 

Бібліятэка Грамадскага Трыбунала

 

 

 

ЭВАКУАЦЫЯ АПАЗІЦЫІ

 

Апошні год дзейнасці Вярхоўнага Савета Беларусі

12-га склікання ў друку і ўспамінах дэпутатаў

 

 

 

 

Укладанне і агульная рэдакцыя кандыдата гістарычных навук

Яўгена Анішчанкі

Выданне трэццяе, дапрацаванае

Мінск

 “Воля”

2014

УДК 323.28

ББК -4(4Беи)

         Э11

Э11            Эвакуацыя апазіцыі: Апошні год дзейн. Вярх. Савета Беларусі

12-га склік. ў друку і ўспам. дэпутатаў/ Укл. і агульн. рэд. Я. Анішчанкі –3-е выд., перапрац. Мінск: Воля, 2014 . 220 с.

 

Зборнік змяшчае споведзь дэпутатаў з апазіцыі Беларускага Народнага Фронту на чале з З. Пазняком у Вярхоўным Савеце 12-га склікання, якія высвятляюць скон дэмакратычнага Адраджэння і адначасовага звароту паліцэйскага сацыялізма на Беларусь разам з прыходам да самадзяржаўнай ўлады прэзідэнта А. Лукашэнка.

Упершыню надрукавана: Эвакуацыя апазіцыі. Апошні год дзейнасці Вярхоўнага Савета Беларусі 12-га склікання ў друку і ўспамінах дэпутатаў. Уклад. і агул. рэд. Я. Анішчанкі. Мн., Воля, 2008. 410 с.

Вытрымкі надрукаваны: Народная Воля, 11.04.2008; Arche, 2006, № 9(49). С. 82—136.

Электронны рэсурс: www. nmnby.eu/content/books

Змест

Уводзіны рэдактара                                                                               3-6

1. Анішчанка Я. Пыл у мікрафонаў. Храналогія апошняга года дзейнасці Вярхоўнага Савета Беларусі 12-га склікання.                                        6-70

2. Антончык С. Мы задыхнуліся глытком свабоды                                       70-79

3. Аксамит Н. Странный политический танец                                                80-98

4. Беленькі Ю. Хлопцы, ці патрэбны вам лідэр?.                                 98-116

5. Баршчэўскі Л. Крывавая ноч                                                   116-136

6. Герменчук І. І. Праверана, мін няма                                        136-139

7. Голубеў В. Пра галадоўку апазіцыі                                        139-149

8. Грыб М. Супрацьстаянне                                                                   149-161

9. Гюнтэр Б. Из обрывков памяти                                                161-163

10. Дзейка Л. Гэта помніцца дакладна                                         163-171

11. Зданевіч Л. Нягнуткасць загубіла БНФ                                 171-176

12. Кржыжаноўскі М. Мы змагаліся за парламенцкую Беларусь       177-184

13. Лукашэнка А. Я мушу дэманстраваць уладу                        184--192

13. Малашко В. Маленький человек против Консенсуса           192-199

14. Пазняк З.Пачатак цемры                                                                 199-201

15. Садоўскі П. Пуцявіны беларускага парламентарызму                  202-210

16. Сасноў А. В. Час яшчэ прыдзе!                                                       211-215

17. Семдянова Галина. Среди молчания «ягнят»                       215-217

18. Цесавец М. Пагражалі праліць кроў                                               217-219

Я самый большой в мире демократ, потому что я требую неукоснительного исполнения законов                                                                        А. Піначэт

Я не диктатор, но порядок в стране наведу                             А. Лукашэнка

Уводзіны рэдактара

 

Светлай памяці Ігара Герменчука

Падзеі, пра якія гаворацца ніжэй, адбыліся на хвалі знакамітай перабудовы, калі распаўся СССР і на месцы былых савецкіх рэспублік утварыліся суверэнныя дзяржавы.

Свой суверэнітэт Беларусь у 1991 г. набыла з рук Вярхоўнага Савета 12-га склікання, які ў большасці прадстаўлялі пракамуністычна настроеныя дэпутаты і сярод якіх адразу узнікла апазіцыя Беларускага народнага фронту на чале з прынцыповым антыкамуністам Зянонам Пазняком.

Аднак за хутка паваленымі кумірамі і атрыбутамі камандна-адміністрацыйнай сістэмы адкрылася павальная галеча, пустыя прылаўкі і галапіруючая інфляцыя. Большасць насельніцтва расчаравалася ва ўладах, а Вярхоўны Савет з гэтага не меў устойлівай папулярнасці сярод беларусаў. Гэта штурхала яго апазіцыю да радыкальных прапаноў аб перавыбарах ВС, а пракамуністычную большасць у заканадаўча-выканаўчай уладзе – да рэваншу, да звароту назад у камфортнае мінулае з дапамогай цвёрдай самаўладнай рукі.

Справіцца з пераходнымі цяжкасцямі эканомікі ВС даверыў створанаму ім жа самім у 1994 г. інстытуту прэзідэнтства. Аднак новаабраны прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка ў пачатку 1995 г. запатрабаваў сабе неабдымных і самадзяржаўных паўнамоцтваў. Ён заявіў адкрыта, што прызваны народам пакласці канец разгулу нацыяналістычных, эсктрэмісцкіх і мафіёзных элементаў, бо народ стаміўся ад бяздзейнасці ўлады, ад бясконцага спадзявання ў яе. 1 студзеня 1995 г. А. Лукашэнка запатрабаваў дзеючы Вярхоўны Савет зрабіць яго адзіным гарантам замацаваных у Канстытуцыі і міжнародных абавязацельствах дзяржавы правоў і свабод грамадзян Беларусі. А. Лукашэнка публічна заявіў, што мінулі часы, калі ўсе дзяржаўныя органы былі падкантрольныя ці падсправаздачныя Саветам народных дэпутатаў. Натуральна з гэтага вынікала і тое, што ўсеўладдзе ВС скончылася пасля таго, як гэты ж парламент увёў інстытут прэзідэнтства на Беларусі.

У прэзідэнцкім акружэнні паставілі мэты: – выдаліць з палітычнай сцэны існуючы парламент разам з уплывам БНФ, зрабіць сілавыя міністэрствы паслухмянымі інструментамі прэзідэнтскай волі і паралізаваць любое праяўленне грамадскай апазіцыі шляхам манапалізацыі сродкаў масавай інфармацыі. У прэзідэнцкіх колах вырашылі распусціць ВС і ўвесці прамое прэзідэнтскае праўленне да пачатку работы парламента новага склікання, паколькі дзеючы ВС разглядаўся небяспечнай трыбунай галоснасці і публічным апірышчам супраць аўтарытарызму і канцэнтрацыі ўлады у адных руках.

15 сакавіка 1995 г. А. Лукашэнка падаў у тэлеэфіры сваю ідэю рэферэндуму па мовах, саюзу з Расіяй, нацыянальна-дзяржаўных сімвалах і адначасова прапанаваў ВС самараспусціцца. Ён даў дэпутатам 3 дні «без всяких там словопрений, словоблудий» добраахвотна скласці свае паўнамоцтвы і прыгожа разыйсціся, бо яны – “фактически ничего не делают и зря получают зарплату”, а ВС увесь цалкам дык проста стаў тормазам пры пабудове “правільнай палітыкі” з Расіяй. У выпадку непакорнасці ён прыгразіў навесці такі парадак, якія прасіў не разглядаць як зварот “к бесправию тоталитарной эпохи». “Трэба дзейнічаць, адкінуць усе эмоцыі і сентыменты наконт дыктатуры” – крыху пазней дадасць ён. Прэзідэнт без хістанняў зваў да такога парадку, дзе тэлекампанія і Дом друку з’яўляюцца толькі “спецыфічным органам дзяржаўнага упраўлення”. Ён марыў па прыкладу амерыканскага прэзідэнта Тэадора Рузвельта трымаць “в кулаке идеологию, не позволяя критиковать свой курс”. Калі ж апазіцыя ў ВС супрацівілася падобнаму ціску і абвясціла 11 красавіка 1995 г. галадоўку у знак пратэсту, то А. Лукашэнка скажа, што ён патрабаваў усяго толькі эвакуіраваць пратэстантаў са свайго ўласнага дома і ўвогуле ён мае права патрабаваць парадку у сваёй рэзідэнцыі, паколькі гэта “рэжымная дзяржаўная установа”.

На такім шляху сканаў ВС 12-га склікання, які дэманстраваў адзінадушша і калі ўхваляў Дэкларацыю аб суверэнітэце Беларусі, і калі аздобіў яго новымі нацыянальнымі сімваламі, і калі сам забіваў цвік у труну СССР, і калі сам жа забараняў КПСС, і калі сам жа пераўтварыўся ў адначассе з ваяўнічых атэістаў і цвёрдакаменных ленінцаў у раўнівых прыхаджан і які сам жа узвёў на сапраўдны царскі пасад свайго хаўтуршчыка. Апазіцыя аказалася ў ім “запалам у іржавай гранаце”, а сам парламент у фінале свайго існавання апынуўся самазгубцам пры выразнай абыякавасці да сваіх адчайных і адважных калег з апазіцыі.

Такое магло здарыцца толькі ў межах адной таталітарнай сістэмы, выключна ва ўнутранай барацьбе за неабмежаваную або абсалютную уладу паміж носьбітамі дырэктыўнай (камандна-адміністрацыйнай) сістэмы савецкага тыпу і яе дакрэтавай мадэлі ў выглядзе прэзідэнцкай вертыкалі. Такое магло здарыцца толькі з-за адсутнасці антыподу таталітарызму з боку грамадзянскай супольнасці на Беларусі, раздаўленай і вытраўленай папярэдне камуністычным рэжымам. Таму нядзіўны наступны ўстойлівы поспех новаабранага прэзідэнта ў яго барацьбе з ВС за поўную уладу, у лёгкасці выкаранення ўсякага пратэста і іншадумства на фоне абыякавасці і маўклівасці выбаршчыкаў. Яны вярнуліся ні то да казарменнага камунізма, ні то да паліцэйскага сацыялізма, да таго, ад чаго толькі-што з вялікім энтузіазмам і спадзяваннямі вызваляліся.

Усё пачалося з неўміручага жадання навесці парадак у абстаноўцы так званага хаоса і анархіі. Усе размовы аб рэформах і пераходзе ад кіравання коснымі чыноўнікамі да самакіравання і рэгулявання бесстароннім рынкам звяліся да банальнай змены асоб і рэцэптаў унутры адной мадэлі і аднаго сцэнарыя – стварыць чарговы ідэальны механізм паліцэйскага апякунства над “тварями дрожащими” у межах упадабанай казарменнай сістэмы, дзе без мудрага начальніцкага клопату хлеб не родзіцца і песня не спяваецца. Усё звялося да збітай мадэлі беспярэчнага паслушэнства суроваму дабрадзею і справядліваму бацьку, які перамагае прыроду, ворагаў унутраных і басурманаў знешніх, які дае неразумным халопам столькі галоснасці і для таго толькі, каб яны маглі скардзіцца на бюракратаў, якім дазваляецца сузіраць дэманстратыўныя поркі супастатаў для пацехі і захопленых крыкаў усенароднага адабрэння расправамі над тымі, хто перашкаджае правільна жыць.

Вось пра гэты пераходны працэс у найноўшай палітычнай гісторыі Беларусі і вёў я гаворку з дэпутатамі былога ВС 12-склікання. Мае субяседнікі, акрамя старшыні ВС М. Грыба і міністра А. Саснова, якраз паходзяць з асяродку сяброў БНФ, на якіх іх праціўнікі даўно начапілі кляймо «экстрэмістаў, нацыяналістаў, фашыстаў, раскольнікаў, дэструктыўных сіл» і г. д. Пад такімі ж ярлыкамі вядзецца супраць тых жа небяспечных «адмарозкаў і адшчапецаў» абарона і ўтрыманне цяперашняй улады. Таму аказалася важным зазірнуць у пачатак сучасных працэсаў вачыма ўдзельнікаў, а насамрэч ­ актывістаў, творцаў і завадатаяў многіх устойлівых сучасных палітычных феноменаў і стэрэатыпаў. Для больш выразнага разумення падзей успамінам папярэднічае храналагічны агляд апошняга года дзейнасці ВС, складзены рэдактарам на падставе тагачаснага друку.

Маімі суразмоўцамі аказаліся не ўсе 26 чалавек сяброў фракцыі ці апазіцыі БНФ у ВС 12-склікання. Усе яны маглі шчыра адказваць на пытанні, якія я так жа старанна занатоўваў у выглядзе іх успамінаў і на той мове, на якой яны жадалі. Аднак па розных прычынах некаторыя адмовіліся ад удзелу у калектыўнай споведзі. Іншыя абмежаваліся, як відаць з тэкстаў, занадта сціплымі сведчаннямі, хаця ад іх патрабаваліся падрабязнасці падзей. Сведчанні нябошчыка Ігара Герменчука друкуюцца без выняткаў з бюлетэняў ВС. З вялікім сумам я запісваў абрыўкі памяці Барыса Гюнтэра, жыццё якога падрэзалі розныя абставіны. На вялікі жаль мне не ўдалося прывесці да нейкай сістэмы некалькі размоў з нечакана сканаўшым І. Бролішсам пра яго раследванне падзей 1995 г. Аднак ён некалькі разоў казаў мне цвёрда, што адразу пасля змены “сучаснага ўладыкі ўсё імгненна стане вядома”, усе факты будуць абнародваны, а злачынцы абавязкова будуць і павінны быць пакараны.

Таму, зразумела, цяжка назваць прыводзімыя тэксты сапраўднымі мемуарамі. Гэта толькі штрыхі да каляровай мазаікі, якая напішацца высілкамі многіх. Дарэчы, адной з першых «жемжучин правды» пра ВС 12-га склікання стала з’яўленне ў 1998 г. публіцыстыкі Р. Ігнацішчава—старшыні адной камісіі гэтага ВС. Ён называе дэпутатаў ВС гордасцю беларускага народа і прафесіяналамі экстракласа, якім некалькі дзесяткаў дэструктыўных дэпутатаў перашкодзілі канструктыўна супрацоўнічаць з прэзідэнтам[2]. Глядзіж ты, якія даверлівымі і нявопытнымі аказалася большасць “прафесіяналаў высокага класа”, калі імі здолелі маніпуляваць некалькі дзесяткаў Дэмасфенаў, якія, аж страшна падумаць, да ўсяго пераўтварылі ВС у “место экзекуции правительства и президента”[4]. Першае яго пасяджэнне адбылося 14 мая 1990 г., а праз два дні былі падцверджаны паўнамоцтвы яго дэпутатаў. Па Канстытуцыі 1994 г. (арт. 91) гэтыя паўнамоцтвы дзейнічалі да першага пасяджэння ВС новага склікання. Выбары новага ВС 13-га склікання былі назначаны 23 снежня 1994 г. на 14 мая 1995 г.

Большасць ВС 12 склікання склалі прадстаўнікі камуністычна-гаспадарчай наменклатуры, якім выпала роля павадыра беларусаў з тыповай краіны Саветаў у няясны для іх новы стан. Камуністы адракліся ад старога міра з прывычным для іх лозунгам “Отряхнем его прах с наших ног” пад акампанемент эканамічнага развалу ў выглядзе згортвання вытворчасці на большасці прамысловых прадпрыемстваў, роста неплацяжоў, галапіруючай інфляцыі, пастаянных страйкаў працоўных.

Большасць беларусаў, якіх раптоўна кінулі ў калаўрот непрадказальных і разбуральных змен, прагнулі вярнуцца ва ўпадабаны савецкі лад. Тагачасныя газеты падагравалі папулісцкія настроі і друкавалі лісты знявераных і адчайных працоўных са словамі: «нам обещали 5 лет назад золотые горы, а подарили разруху и нищету. Под занавес 94 года (депутаты ВС) приняли закон о своем благополучии на долгие годы вперед. Это в то время, когда народ нищает, донашивает, доедает, доживает»[6]. У сакавіку 1995 г. гэтыя суадносіны мала памяняліся (64 % апытаных былі незадаволены Кабінетам Міністраў, 40 % – прэзідэнтам А. Лукашэнкам, 67,6%–ВС)[8].

У 1992-1993 гг. Беларускі Народны Фронт дабіваўся датэрміновага роспуску ВС і сабраў паўмільёна подпісаў[10]. Большасць дэпутатаў адмовілася самараспускацца і добраахвотна сыходзіць з палітычнай сцэны. За датэрміновыя выбары 29 кастрычніка 1992 г. прагаласавала 35 дэпутатаў, а супраць 213 чал.[12] і разбурэння процівагаў выканаўчай уладзе[14]. 14-15 снежня 1994 г. А. Лукашэнка выступіў са сваім дакладам пра карупцыю, а адразу ж пасля назначэння дня выбараў член фракцыі БНФ у ВС Сяргей Антончык агучыў свой даклад пра карупцыю ў атачэнні прэзідэнта, які 20 снежня 1994 г. кіраўнік службы інфармацыі ў адміністрацыі прэзідэнта Аляксандр Фядута загадаў Беларускаму Дому Друку не друкаваць ў газетах згодна з уласным распараджэннем А. Лукашэнкі[16]. Яго зварот да беларусаў надрукавала тая ж “Свабода”. Ён звярнуўся да ўсіх, “хто разумее ўсю глыбіню небяспекі, што насоўваецца на Беларусь, ..для таго, каб кансалідаваць грамадства і знайсці шляхі выхаду з крызіснай сітуацыі”, бо ў прэзідэнта А. Лукашэнкі няма “волі да канструктыўнага супрацоўніцтва”, бо ён праводзіць тую ж палітыку, што і Вечаслаў Кебіч, бо яны абодва прадстаўляюць “адну і тую ж партыйна-гаспадарчую наменклатуру” і кіруюцца валюнтарызмам, бо “ён разам з бальшынёю ВС санкцыянаваў дзеянні ўрада Кебіча, якія прывялі да развалу эканомікі і да карупцыі”, бо Лукашэнка разам з дзеючым ВС выступіў супраць рэферэндума аб датэрміновых выбарах ВС (у 1992) і за гэта той зрабіў яго прэзідэнтам[18].

Практычна гэты зварот С. Антончыка азнаменаваў пачатак новай кампаніі Беларускага Народнага Фронту па роспуску ВС і адхіленню А. Лукашэнка ад улады, што вельмі напалохала і сам ВС і каманду Лукашэнкі. Антончык адразу пачаў свае агітацыйныя паездкі з Віцебскай вобласці, паколькі яго выступ з выкрыццём карупцыі быў забаронены ў прэсе. За ім следам пацягнуліся дазорныя з праціўнага лагера. Адзін з іх памочнік прэзідэнта па асобных даручэннях Віктар Кучынскі ў Шклове хацеў перашкодзіць сустрэчы Антончыка з жыхарамі і гразіўся “прыкрыць гэтую дэмакратыю”[20].

С. Навумчык назваў скасаванне Домам друку дагавора выдання 8 газет[22]. Сярод дамоваў аб арэндзе ў суме каля 16-20 млн. даляраў штогод на працягу 25 год значыліся дзве расійскія ваенныя базы на Беларусі. Адна – радылакацыйная станцыя наземнага папярэджвання аб ракетным нападзенні “Волга” пад Ганцавічамі, што ў 48 км. ад Баранавіч. Яна і зараз слядзіць за балістычнымі ракетамі, касмічнымі аб’ектамі і падлодкамі НАТА на ўсёй тэрыторыі Еўропы і значнай экваторыі Атлантыкі. Гэты аб’ект замыкаецца на т. зв. ядзерны чамаданчык расійскага прэзідэнта. Другая база ўяўляе сабой радыётэхнічны цэнтр сувязі ВМФ РФ – занальная станцыя “Антэй” у 10 км. ад райцэнтра г. Вілейка– адкуль рэнтрансліруюцца каманды на расійскія падлодкі практычна па ўсіх акіянах[24]. Такім чынам, падпісаныя пагадненні прама рабілі беларускую зямлю заложніцай ваенна-палітычных і геапалітычных інтарэсаў Расіі.

Зянон Пазняк назваў падпісаныя з Масквой пагадненні пагрозай «знішчэння дзяржаўнасці нашай краіны», захопам маёмасці краіны, актам «нацыянальнай здрады». Члены ценявога кабінета ад апазіцыі падрыхтавалі 6 заключэнняў, у тым ліку і адносна стварэння сумесных фінансава – прамысловых груп, якія дэпутат ад апазіцыі Уладзімір Заблоцкі назваў парушэннем нейтралітэту і вяршынства беларускай улады на сваёй тэрыторыі. Міхаіл Чыгір, як кіраўнік урада, гаварыў, што гэтыя пагадненні не патрабуюць ратыфікацыі[26]. Пераслед быў даручаны следчаму па асоба важных справах Генеральнай пракуратуры Валерыю Камароўскаму.

13 студзеня. Знамянальна–гэтым днём Лукашэнка падпісаў закон Вс «Аб друку і іншых сродках масавай инфармацыі», аднак яго абнародванне было адкладзена да 15 лютага 1995 г. для, так сказаць, наступных прэвентыўных мер.

15 студзеня кіраўнік адміністрацыі прэзідэнта Леанід Сініцын разаслаў ва ўсе мясцовыя выканкамы загад пад № 07-53 з патрабаваннем “змяніць склад заснавальнікаў мясцовых дзяржаўных газет” і ўвесці туды дэпутатаў Саветаў або прадстаўнікоў выканкамаў. У гэты ж дзень ствараецца асабістая ўправа аховы прэзідэнта пад камандай быўшага начальніка барысаўскага райаддзела КДБ Вечаслава Георгіевіча Каралёва. Кандыдатуру таго прапанаваў Віктар Шэйман. Пад ахову забралі будынак штаба грамадзянскай абароны на вул. Бабруйская. Новая служба, як і КДБ, была поўнасцю выведзена з-пад кантролю ВС[28]. Нягледзячы на аб’яднанне ў дэмакратычны альянс гэтых сіл, Зянон Пазняк заявіў, што “лёзунгі з заклікамі аб’яднаць нацыю, захаваць грамадскі мір, кансалідаваць сілы і г.д. ..самы што ні на ёсць рэакцыйныя камуністычныя лёзунгі, накіраваныя супраць дэмакратыі”. За дзень да гэтага Міністэрства юстыцыі папярэдзіла БНФ, што ліквідуе фронт за парушэнне дзеючага заканадаўства, а менавіта “за палітычную дзейнасць”– правядзенне гэтым грамадскім аб’яднаннем 18 студзеня мітынга[30]. Праз два дні намеснік генпракурора У. Кандрацьеў заявіць, што 70 % інфармацыі С. Антончыка былі ўжо вядомы пракуратуры і што «пасля афіцыйнага стварэння адміністрацыі прэзідэнта яе прадстаўнікі ні ў якай карупцыі не замешаны». Ён паўтарыў, што даклад забаронена друкаваць толькі часова, да высвятлення праўдзіваcці выкладзенай у ім інфармацыі, а таму ён вывучае матэрыялы аб тым[32].

У святле гэтай прагі да нестрыманага ніякімі законамі самадзяржаў’я, ён 30 студзеня на калегіі МУС назваў галоўнымі рычагамі навядзення парадку МУС і КДБ, бо калі “МУС будзе выконваць распараджэнні ў галіне эканомікі, то будзе зарабляць не горш, чым у лепшыя часы”. Прэзідэнт абазначыў паліцэйскі фіск і паборы ў якасці крыніц даходаў гэтых сілавых структур і прыгразіў неадкладна нацыяналізоўваць прыватную ўласнасць з дапамогай міліцыі. Больш таго, ён загадаў МУС і КДБ “вывучыць сітуацыю ў СМІ і паўплываць на яе”. Ён назваў большасць дэпутатаў ВС прадажнымі карупцыянерамі, якія кормяцца са злачынства, бо “90 % дэпутатаў ВС кормяцца з камерцыйных структураў і злачыннасць ім на руку”. Прэзідэнт, як відаць, наўпрост атаясаміў ВС з крымінальна-злачыннай арганізацыяй, расправіцца з якой, натуральна, следвала па законах барацьбы з бандытскім мірам. І хаця ўсякія “накаты пад ідэю паліцэйскай дзяржавы не маюць пад сабою падставы”, тым не меней ён шчыра заяўляў, што ў гэтай вайне “я сам гатовы надзець бронежылет”[34] і ў гэтым сэнсе абвінаваціў дэпутатаў у парушэнні Канстытуцыі пры назначэнні новых выбараў у маі месяцы[36]. Лукашэнка сказаў, што ён другі раз не падпісаў закон пра ВС, бо той парушае баланс улад і пярэчыць Канстытуцыі. Старшыня камісіі ВС Уладзімір Новікаў паведаміў пра выкананне даручэння ВС аб высвятленні фактаў карупцыі ў адміністрацыі Лукашэнкі па дакладу С. Антончыка. Было заяўлена, што вялікі аб’ём дакументаў не дазволіў яму усё праверыць у тэрмін і што большасць фактаў узята С. Антончыкам з розных рэвізій 1991-1993 гг., па якіх ужо прымаліся рашэнні. Гэта значыць яны праўдзівыя і мелі месца. Паколькі Антончыка не абверглі, то ён патрабаваў дазволу выступіць у ВС з другім дакладам аб карупцыі. Але спікер ВС Мечыслаў Грыб параіў “вначале разобраться еще с первым докладом”[38]. Вертыкаль пачала аплятаць сачэннем, данасіцельствам і кампраматам усе падуладнае чынавенства зверху уніз і наадварот.

7 лютага ў “Звяздзе” саветнік прэзідэнта Сяргей Посахаў выказаўся аб тым, што дэпутаты ВС «наўмысна» прадоўжылі свае паўнамоцтвы, што ў адміністрацыі Лукашэнкі выношваецца ідэя рэгулярных «сабораў» або дарадчага органа пры прэзідэнце з чыноў, суддзяў, банкіраў, лідэраў партый дзеля «згоды» у карэнных пытаннях жыцця, распрацоўкі канцэпцый развіцця і правілаў палітычнай дзейнасці[40].

У гэты дзень дэпутаты апазіцыі БНФ – Зянон Пазняк, Леанід Дзейка і Валянцін Голубеў далі прэсканферэнцыю адносна здачы Расіі на 25 год аб’ектаў пад Баранавічамі (дакладней пад пасёлкам Азярэчча Слуцкага раёна, паблізу ад Ганцавіч) і Вілейкай. Яны сказалі, што сабралі 791 подпісаў жыхароў Ганцавіч з пратэстам, па словах Пазняка, на “незаконныя, нелігітымныя” дзеянні ўрада, якія Голубеў назваў “прававым бандытызмам”, бо яны прайшлі без абмеркаванняў у камісіях ВС. Яны гразілі звярнуцца ў Канстытуцыйны суд[42]. Галоўным стала пытанне – якім будзе новы ВС, з каго ён складзецца і ці прыме ён вынікі гэтага апытання. Зборшчыкам подпісаў і сустрэчам членаў БНФ з насельніцтвам сталі чыніць перашкоды на месцах.

10 лютага З. Пазняк, верны і паслядоўны антыкамуніст, сказаў, што ВС назначыў выбары на 14 мая “каб больш пасядзець” і каб «сарваць выбары.[44].

15 лютага Лукашэнка падпісаў указ № 64 «Аб забеспячэнні грамадзян Рэспублікі зямельнымі участкамі». З прывязкай на прадстаячы рэферэндум і з чыста папулісцкіх мэтаў з гэтай нагоды мясцовай вертыкалі было загадана да 10 мая прадаставіць жадаючым з фонду 1500 га зямельныя ўчасткі пад падсобныя гаспадаркі і 20 мая далажыць прэзідэнту аб выкананні[46]. Ён адхіліў абвінавачванні ВС у расцягванні на 2 месяцы паўнамоцтваў звыш назначанага ў Канстытуцыі тэрміна. Наша мэта –гаварыў спікер– дазволіць дэпутатам “спакойна, без нервовасці дапрацаваць устаноўлены тэрмін” і уступіць свае крэслы новаабраным дэпутатам без “шуму, без вайны”. Урад, маўляў, паспяшаўся з подпісам пагадненняў з Расіяй.

У гэты час выношвалася ідэя закрыць пасяджэнні ВС пасля 5 сакавіка 1995 г. (час вылучэння кандыдатаў у дэпутаты), каб ніхто не скарыстоўваў трыбуну ВС і яго мікрафон для адтрымання перавагі перад іншымі прэтэндэнтамі, бо ў ВС было шмат наменклатурных работнікаў. Забаранялася прыходзіць на пасяджэніі ВС са зброяй.

І. Ціцянкоў патрабаваў ад ВС арэндную плату у 5 млрд.руб. у год за будынкі ў Доме урада. Грыб сказаў, што калі павесяць на дзверах ВС замок, то мы «поставим на площади Независимости скамейки и будем там проводить заседания, будем голосовать путем поднятия рук, а не посредством электронной системы. Ничего трагического в этом не вижу»[48]. Публіцыст пісаў, што ў прэзідэнцкім штабе ставяць мэты: 1. «первое–устранить с политической сцены нынешний парламент и нейтрализовать конституционный суд. Второе–жестко подчинить себе силовые министерства, превратив их в послушное орудие президентской воли и третье –парализовать любое проявление общественной оппозиции. Далеко не безобидная риторика президента и его помощников в отношении парламента наводит на мысль о том, что планы роспуска ВС и установления прямого президентского правления до начала работы парламента нового созыва самым серьезным образом рассматриваются в президентских кругах». Пачаліся перабегі “не отягощенных высокими принципами” дэпутатаў на салідныя пасты у прэзідэнцкай вертыкалі. Аўтар разлічваў, што ВС застанецца легітымным, нават калі ад яго застанецца толькі прэзідыум.

Апазіцыя пачала заўляць аб усё новых сімптомах таталітарызму і пра ўвядзенне фактычнага адзінаўладдзя Лукашэнкі і ягонай вертыкалі[50]. Гэтымі днямі З. Пазняк заявіў, што А. Лукашэнка збіраецца ўвесці ваеннае становішча, каб настрашыць людзей, каб на будучых выбарах яны галасавалі так, як хочуць улады. На гэты раз ён заклікаў грамадзян да кансалідацыі, бо прапанаваны прэзідэнтам Лукашэнка рэферэндум па пытаннях мовы і сімвалаў дзяржавы можа раскалоць грамадства[52].

6 сакавіка БНФ заявіў, што лідэры “Грамадзянскай згоды” – раскольнікі з былых дзячоў партнаменклатуры і назваў стварэнне блоку на чале са Згодай «свядомай спробай расколу адзінства дэмакратычных сілаў і заблытаць выбаршчыкаў»[54]. БНФ выставіў сваіх кандыдатаў у 131 акрузе і ў 23 акругах спрачаўся з саюзнікамі. Цэнтрвыбаркам выдзеліў кожнаму кандыдату па 30 секунд эфіра.

У Віцебскай вобласці ў вертыкалі засталося 30 % ранейшых чыноў, якія з большым імпэтам сталі праследваць тых, хто раней шукаў на іх управу за злоўжыванні і безгаспадарчасць. Вылучэнне адзіных кандыдатаў не прывяло да рэгістрацыі трох блокаў з існуючых партый –БНФ, БСДГР, БХДС, НДПБ, БСП, ПНЗ, АГП, ПК, РППС, АП і БСП.

11 сакавіка Цэнтвыбаркам заявіў, што разнагалоссі вакол падзелу акругаў настолькі агульныя, што выканаўчая ўлада тут жа скарыстала яго для скасавання Саветаў пярвічнага узроўня. Гэта стала прадметам разборак у Канстытуцыйным судзе.

15 сакавіка прэзідэнт у тэлеэфіры растлумачыў сваю ідэю рэферэндуму па мове, саюзу з Расіяй, сімвалах і прапанаваў ВС самараспусціцца, прыгразіўшы, што «ні закон аб прэзідэнце, ні закон аб ВС на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь дзейнічаць не будуць»[56].

17 сакавіка Лукашэнка дакрэтам за № 113 зволіў Іосіфа Сярэдзіча з пасады рэдактара “Народнай Газеты” за публікацыю 10 сакавіка пісьма прэзідэнту, якое быццам бы заклікае да насілля і грамадзянскай вайны[58].

21 сакавіка Лукашэнка выступіў на ВС з праграмнай прамовай, як ён сам сказаў, “магчыма ў апошні раз”, пра сваю працу з ВС з часу сваёй інагурацыі ў жніўні 1994 г. Галоўным ў гэтых адносінах аказалася ўлада і яе паўнамоцтвы. Прэзідэнт пачаў гаворку з “дэфармацыі канстытуцыйнага балансу галін улады”. Раней “усе дзяржаўныя органы былі падкантрольныя ці падсправаздачныя Саветам народных дэпутатаў”. Гэта не ўпісваецца ў новую Канстытуцыю 1994 г., якая “устанавіла іншы парадак..узаемадзеянняў паміж дзяржаўнымі органамі”, якія зараз “самастойныя, стрымліваюць і ўраўнавжваюць адзін аднаго”. Тым не меней, новую Канстытуцыю ВС прыняў не шляхам рэферэндума, а самадзейна, што спарадзіла ў дэпутатаў “адчуванне сваіх неабмежаваных магчымасцяў”. ВС рыхтаваў Канстытуцыю пад аднаго кандыдата ў прэзідэнты (В. Кебіча), а атрымаў другога, г. зн. мяне, Лукашэнку. Той прэтэндэнт, “які быў запраграміраваны, большасцю цяперашняга саставу ВС не быў выбраны”. Адсюль пагроза замаху на саму Канстытуцыю з боку цяперашняга ВС. Гэткім чынам Лукашэнка выказаў думку, што ён вельмі баіцца непрадказальных паводзін ВС на сваім шляху да неабмежаванай улады. Свае жаданні ён абгрунтоўваў патрабаваннем насельніцтва “канкрэтных дзеянняў, а прэзідэнт звязаны неканстытуцыйнымі законамі, пастановамі ВС, якія атрымалі сілу законаў”. Ён назваў законы аб ВС, аб прэзідэнце, аб мясцовым кіраванні і самакіраванні парушэннем “баланса улад”, абмежаваннем правоў выканаўчай улады, паўнамоцтваў прэзідэнта ў частцы выдання ім выратавальных для народа нарматыўных актаў. Ён абвініў ВС у “дзяржаўным суб’ектывізме,” хваробе “дзяржаўным эгаізмам” – за назначэнне дэпутатамі сабе льгот і гарантый “невымерных” з гаротным станам народа. Пастаянная адсутнасць паловы дэпутатаў–аб’ектыўны паказчык маральнага патэнцыялу дэпутацкага корпусу ВС. Прэзідэнт абвініў дэпутатаў у забыцці кастрычніка 1993 г. або ўласнай заявы аб неабходнасці прыняць да канца 1993 г. Канстытуцыю, правесці ў сакавіку 1994 г. выбары у новы ВС, у невыкананні заявы прэзідыума ВС ад 11 лютага 1994 г. аб цвердай рашучасці выбраць новы ВС да канца 1994 г., а ў сакавіку 1995 г. правесці выбары ў мясцовыя Саветы.

Другімі прадметамі спрэчак Лукашэнка называў рэарганізацыю сістэмы уладаў на аснове новай Канстытуцыі і рэалізацыю ўласнай пажарнай праграмы па вываду эканомікі з крызісу. Да ўсяго, пры яго неймаверных намаганнях пабудовы “правільнай палітыкі” з Расіяй, ВС дэманструе “кан’юнктурны лабісцкі падыход” і стаў тормазам эканамічных пераўтварэнняў, звязаных з праграмай вываду з крызісу шляхам прэзідэнцкіх указаў. Уласна ВС стаў яму непатрэбны, бо Канстытуцыі 1978 і 1994 гг. не прадугледжваюць працяг паўнамоцтваў ВС, бо “вашы паўнамоцтвы пачаліся ў сакавіку (для некага ў красавіку-маі) 90-га года”. Гэта значыць, выбары ВС 13 склікання павінны быць назначаны на сакавік 1995 г. Таму прашу вас “прыміце адпаведныя рашэнні аб складанні дэпутацкіх паўнамоцтваў самастойна, інакш мною будуць прыняты меры па забяспячэнню палітычнай і эканамічнай стабільнасці ў грамадстве” на аснове пункта 1 артыкула 100 Канстытуцыі. Лукашэнка пажадаў ад дэпутатаў “высокамаральнага ўчынку і добраахвотнага складання сваіх паўнамоцтваў у бліжэйшы час і на працягу тыдня разгледзіць беларуска-расійскі дагавор і з пачуццём выкананага абавязку завершыць дзейнасць ВС”. Ён раіў ім самараспусціцца, бо не сумняваўся ў сваёй падтрымцы насельніцтвам у выпадку прымусовага роспуску ім ВС пры пратэстах ці супраціўленні апазіцыі: “Я не хацеў бы спыняць дзейнасць ВС з-за амбіцый некаторых” дэпутатаў, якія пяройдуць “да адкрытай канфрантацыі”.

Ён заявіў, што І. Сярэдзіча зволіў, бо “Народная Газета” абслугоўвала толькі БНФ, выйшла з-пад кантролю ВС, прапагандавала “нацыяналізм і русафобію”, а ананімны аўтар зваў да крыві, насілля, грамадзянскай вайны і процістаяння. Лукашэнка заявіў, што меры супраць Сярэдзіча будуць распащсюджаны “на ўсіх рэдактараў” газет, бо я “не дапушчу разгула паклёпу, шальмавання і інтрыганства на тэлебачанні, радыё і ў друку”[60]. Апошняе дакладна азначала прадастаўленне яму права роспуску парламента.

Праект пастановы аб незаконным звальненні І. Сярэдзіча быў двойчы адхілены на ВС. Пры паіменным галасаванні за пастанову выказалася 94, супраць 8, а астатнія дэпутаты прамаўчалі.

 

Г. Карпенка ў выступленні ў ВС абвінаваціў КДБ у бяздумным выконванні загадаў “то добыть из квартиры депутата Антончика доклад о борьбе с корупцией, то ворошить свою биографию, то прослушивать телефон, то просто ехать по следу”, словам, глядзець “в замочную скважину” за няўгоднымі як польскімі і турэцкімі шпіёнамі, асабліва якія не чапляюцца за дэпутацкія крэслы[62]. В. Голубева здзіўляла, што з кіраўніцтва ВС «да канца з дэпутатамі,»[64] У. Заблоцкі спытаў В. Ціхіню: вось Лукашэнка заяўляе, што «эти законы я буду выполнять, эти –не буду, эти статьи Конституции я буду выполнять, а эти –не буду и своими действиями демонстрирует закононепослушание. Каким образом вы думаете всех поставить в одинаковые условия» ?. Ціхіня адказаў: «даже в наше время, в условиях правового нигилизма, в условиях неуважения к закону, я думаю, Конституционный суд может и должен сыграть стабилизирующую роль в утверждении прежде всего конституционной законности. Я считал и считаю, что самое дорогое в человеке –это совесть. И я этой своей совестью не поступлюсь ни при каких обстоятельствах»[66]. У прэзідэнта стрэлілі з інамаркі пры абгоне са зброі калібра 7,65 мм. “какое используется при всех заказных убийствах. Найдена пуля, которая пригодна для идентификации, по которой можно вести соответствующую работу[68] На гэты выпад У. Ягораў адказаў–«я многих материалов там не нахожу», яны кудысці зніклі[70] Быўшы старшыня КДБ Генадзь Лавіцкі адзначыў, што ў следстве ўдзельнічалі таксама быўшы начальнік следчага ўпраўлення МУС, цяперашні міністр Юрый Захаранка. Уся лёзненская справачыстая «провокация в отношении Александра Григорьевича Лукашенко. Это не покушение. Я за свои слова отвечаю.»[72],” хаця “Верховный Совет превращают в арену провокаций против президента, исполнительной власти.., чтобы прорваться в новый Верховный Совет ..на оголтелом противостоянии и критике..новой власти во главе с президентом”[74]. Г. Карпенка прасіў Лукашэнку і яго акружэнне заняцца эканомікай, а не распальваць варожасць рэферэндумам, зменамі сцяга і пашпартоў[76]. Міністр гандлю Генадзь Казлоў выказаўся ў гэтым жа духу –я «в вертикали не состою, горизонтально не ложился, перпендикулярно не становился»[78].

24 сакавіка на пасяджэнні ВС. В. І. Сушкевіч (Баранавіцкая цэнтральная выбарчая акруга 109) прапанаваў унесці ў бюлетэнь пункт пра давер БНФ наступага зместу–“ці лічыце Вы Беларускі народны фронт сапраўды народным? БНФ на працягу пяці гадоў ваяваў і ваюе з Вярхоўным саветам. Ён ваяваў супраць прыняцця Канстытуцыі. Ён зараз ваюе супраць прэзідэнта”[80] Мы тут шукаем грошы на выбары, а ў бюджэт закладзена 35 млрд руб. на патрэбы кіраўніцтва справамі Лукашэнкі. Таму зразумела. што “пэўная катэгорыя новых беларусаў, якія ўтульна ўладкаваліся за шырокай спіной нашага прэзідэнта, вельмі баіцца вынікаў выбараў у новы ВС. Відаць, баіцца гэтага і прэзідэнт, бо, з аднаго боку, ён заяўляе , што ў яго “царская улада”, што ён прыйшоў “усур’ёз і надоўга”, як мінімум на 10 гадоў. А з другога боку разумее, што новы ВС не пацерпіць такіх яго заяў накшталт, як нядаўна на тэлебачанні гаварыў, што вось гэты закон, нават прыняты двума трэцямі галасоў, я выконваць не буду, і адразу адправіць яго у адстаўку[82]. Хіба вы не помніце як “за вушы” фракцыі Беларусь прэзідэнцкая улада была працягнута паіменным галасаваннем ?. Першым Канстытуцыю парушыў Лукашэнка, бо “з яго падачы ў гэтым залі ліквідавалі савецкую уладу” і разам з ім памыліласябольшасць[84]. Віталь Малашка заўважыў, што раней дэпутатам двойчы адмовілі ў праве на реферэндум, а таму няма ніякіх падстаў дазваляць яго і зараз па ініцыятыве прэзідэнта[86]. Ён прапанаваў злучыць рэферэндум з выбарамі ў мясцовыя Саветы, што падтрымаў дэпутат С. Савіцкі. С. Антончык назваў рэферэндум яскравым прыкладам “палітычнага шулерства” і ціску на ВС. Новы герб падобны на вянок, які “кладуць на магілу”.[88]. Барыс Гюнтэр раіў уключыць у рэферэндум пытанне аб даверы Лукашэнку[90]. Рэферэндум задуманы, каб адцягнуць увагу ад эканамічных абяцанняў прэзідэнта. А. Шут назваў запальшчыкам варожасці Лукашэнку. С. Антончык, Барыс Гюнтэр і Віктар Алампіеў вінавацілі яго ў раскольніцтве грамадства[92] . Я готов снять четвертый вопрос», калі ВС станоўча аднясецца да першых трох. «Я сниму четвертый, чтобы у Зенона Позняка не было опастности в том, что Лукашенко установит завтра диктатуру».[94]. Але ён гатовы зрабіць пытанне пра інтэграцыю з Расіяй кансультацыйным. Па ўсіх жа астатніх рэферэндум будзе абавязковым, хаця “я еще не принял решения”. Праз гадзіну Лукашэнка заявіў, што «никаких вопросов я менять не намерен»[96]. Ён супакoiў дэпутатаў абяцаннем, што “работать я буду и с вами»[98]. З ім згаджаўся Віктар Какоўка. М. Ф. Грынеў паўтарыў словы Лукашэнкі пра боязь дэпутатаў сумяшчэння реферэндума з выбарамі, бо кандыдатам лягчэй прарвацца ў ВС без адказу на непрыемныя пытанні рэферэндума.[100]

У кулуарах ВС загаварылі пра магчымасць назначэння М. Грыба старшынёй Канстытуцыйнага суда. Паколькі ён хварэў, то Галіна Сямдзянава прапанавала заменіць яго новым старшынёй, а яго намеснікаў змясціць, бо яны не маюць моцы весці пасяджэнні, паколькі перайшлі на працу ў прэзідэнцкую вертыкаль. На пресканферэнцыі Г. Карпенка і З. Пазняк гаварылі, што ўлада хоча сарваць выбары і збіраецца прыняць меры аж да “да фізічнай ліквідацыі” апанентаў[102]. Толькі зараз газеты надрукавалі закон аб ВС, прыняты 21 снежня 1994 г. Ягоны арт. 118 гаворыў: «Забараняецца якім бы то ні было асобам прысутнічаць на пленарных паседжаннях ВС з агнестрэльнай зброяй. Асобы і служачыя асобы, якія перашкаджаюць дэпутату ВС у ажыццяўленні ім сваіх паўнамоцтваў, робяць замах на яго як на прадстаўніка народа, на яго жыццё, здароўе, гонар і годнасць, нясуць адказнасць у адпаведнасці з законам».

29 сакавіка І. Сярэдзіч раскрыў імя ананіма артыкула, які пакрыўдзіў прэзідэнта. Аўтарам аказаўся зусім не аплочаны замежны агент, а настаўніца Плешчаніцкай школы Рэгіна Зімніцкая.

1 красавіка В. Даўгалёў, раней сябраваўшы з апазіцыяй, у “Звяздзе” назваў падпарадкаванне службы кантроля Лукашэнка правільным, бо яна стала надта «незалежнай»–я, маўляў, залежу зараз толькі ад прэзідэнта і кіраўніка яго адміністрыцыі. Ён заявіў, што ў вертыкалі сядзяць «не прэзідэнцкія людзі, а старая наменклатура» і што Лукашэнка прымаў самы актыўны удзел у стварэнні Партыі народнай згоды[104].

6 красавіка газеты паведамілі, што нейкі ананім званіў аб бомбе на Камароўскім рынку. Там была праведзена эвакуацыя. Здаецца, гэта была першая правакацыя такога роду.

5 красавіка прайшла нарада пад старшынствам М. Грыба старшынь камісій ВС і кіраўнікоў Мінгарсавета і абласных Саветаў, на якой абмеркаваны і ўхвалены 30 пунктаў павесткі дня ХУI сесіі ВС, намечанай на 10 красавіка[106]. Савет Беларускага саюза афіцэраў ухваліў рэферэндум і раіў дапоўніць пытанні на ім забаронай прыватнай уласнасці і пра двайное грамадзянства. Цэнтрвыбаркам даў кожнаму кандыдату у дэпутаты па 600 тыс. руб., што па курсу у 11500 руб. адпавядала каля 54-55 далярам ЗША.

У гэты дзень Канстытуцыйны суд адхіліў іск камісіі ВС па культуры, адукацыі і захаванню гістрычнай спадчыны аб адпаведнасці Канстытуцыі прапановы прэзідэнта аб роўнасці моваў, якая паставіла “определенный вопрос, который не входит в компетенцию Конституционного суда”[108]. «Мы люди государственные…ВС может думать.., не думать.., но два вопроса из четырех, предложенных мною для включения в бюллетени для народного голосования, предполагают некоторые уточнения конституционных положений». Хочаце вы ці не хочаце, але «необходимые изменения в Конституции в этом случае будут производиться Верховным Советом нового состава, а не этим Верховным Советом, то есть правомочным на это законодательным органом. Впрочем, если бы даже референдум состоялся до истечения срока полномочий нынешнего парламента, то в этом случае изменения в Конституции могли бы быть внесены и без утратившего на то право Верховного Совета, поскольку это решение народа.» Дэпутаты са здзіўленнем пачулі, што іх раптам пазбавілі тытула “народных” прадстаўнікоў вышэйшай прадстаўнічай праваўладнай установы і голасам народа вяшчае толькі адзін правамоцны на гэта прэзідэнт. А гэты голас смела гаварыў, што саму Канстытуцыю ВС прыняў «без участия народа»[110]. Лукашэнка дазволіў дэпутатам працаваць тры дні і потым прасіў разыйсціся: «давайте мы по человечески закончим эти три дня и примем мужественное решение…без всяких там словопрений, словоблудий и внесения дополнительно распечатанных бумаг»[112].

У. М. Станкевіч папярэдзіў, што распусціць ВС можна толькі па заключэнні Канстытуцыйнага суда, бо інакш хто будзе рашаць, ці парушыў ВС Канстытуцыю, калі яго распусціць сам Лукашэнка ?. Гэты гвалт апынецца прававым тупіком, паколькі ў прэзідэнта няма права по Канстытуцыі назначаць выбары і паколькі рэспубліка застанецца ўвогуле без парламента[114].

Уладзімір Леўчык (Светлагорская акруга № 233, старшыня камісіі па дзяржбудаўніцтву) прапанаваў лічыць 1 і 4 пункты лукашэнкаўскіх пытанняў супярэчнымі Канстытуцыі. Д. Булахаў налягаў на тое, што толькі мы “орган, который должен заботиться о судьбе белорусского народа”. Ён упікаў Лукашэнку ў ціску і гонцы, паколькі той толькі 2 гадзіны назад даў раздрукоўку сваіх прапаноў, а людзі з яго адмінистрацыі, г. зн. Сініцын і Марыскін, маглі прыйсці ў ВС і “без истерик, без паники, без политической трескотни” выпрацаваць узгодненую пазіцыю з ВС. А. Лукашэнка тут жа заявіў, што ён адзывае “сегодня внесенные предложения” і прасіў вярнуцца да старога або першапачатковага праекта ад 22 сакавіка. ”Я настаиваю на голосовании по этому проекту”[116]

М. Грыб паставіў на паіменнае галасаванне праект пастановы аб прыняцці рашэння пра референдум за основу. “За” выказалася 159 чал. з 253 прысутных[118] Леўчык казаў, што надзяленне Лукашэнка правам роспуска парламента супярэчыць Канстытуцыі і вядзе да “узурпации государственной власти”[120], але потым заявіў–“пусть будут и третий и четвертый пункт носить консультативный характер[122]. У такім выглядзе ён прызнаваўся, што галоўным пытаннем у рэферэндуме застаецца яго прага да самадзяржаў’я, дамаганне ад дзеючага ВС права яму самому самаўладна ўстанаўліваць правілы палітычнай гульні, на роспуск ім любога наступнага ВС, на прасторныя ўласныя дзеянні без заканадаўчых цугляў.

М. Грыб адмовіўся разглядаць альтэрнатыўныя праекты реферэндума. Пры галасаванні даты рэферэндума (на 14 мая) “за” выказалася 157 дэпутатаў з 254 зарэгістраваных[124].

11 красавіка сесія ВС адкрылася ў 9.30 у зборы 225 дэпутатаў з абвінавачанняў С. Антончыкам І. Ціцянкова ў карупцыі. Анатоль Вярцінскі (Ракасоўская акруга № 35 г. Мінска) пашкадаваў, што харызматычны прэзідэнт ідзе “на паваду тых па-экстрэмісцку настроеных рэакцыйных сіл, якія навогул не маюць права гаварыць ад імя народа, ва уяўленні якіх народ–гэта толькі насельніцтва, ды яшчэ рабсіла, для якой, маўляў, няважна, на якой мове гаварыць, якім сімвалам пакланяцца”[126].

Юрый Беленькі ў прамове перадаў змест пагаднення, падпісанага год таму з Расіяй (“Аб пастаўцы расійскага прыроднага газу у Рэспубліку Беларусь і стварэння сістэмы транзітных газаправодаў на тэррыторыі Рэспубліка Беларусь”). У ім гаварылася, што пабудаваныя аб’екты будуць “уласнасцю расійскага акцыянернага таварыства Газпрам”, а беларускі бок прымае далявы ўдзел у інвестыванні на канктрактнай аснове і мае долю ўласнасці “за кошт прадастаўлення зямель у валоданне, карыстанне, распараджэнне ці ўласнасць расійскаму акцыянернаму таварыству Газпрам”. Газпрам вызваляўся ад мытных пошлін і атрылімаваў права набываць участкі зямлі на правах “суб’екта гаспадарання Беларусі”[128].

З. Пазняк абвясціў заяву аб пачатку галадоўкі ад імя апазіцыі. У сваім выступленні ён сказаў наступнае.

“Спадары дэпутаты !

Мінула амаль пяць гадоў дзейнасці Вярхоўнага Савета, у якім усё вызначала і вызначае былая камуністычна-наменклатурная большасць.

Які ж вынік вашай дзейнасці за пяць гадоў, спадары дэпутаты ? Што вы нарабілі, што натварылі ? Пяць гадоў таму у нас быў аднолькавы жыццёвы ўзровень, як у краінах Балтыі. Але краіны Балтыі пайшлі па шляху свабоды і эканамічных рэформаў і цяпер ужо пачынаюць карыстацца пладамі сваёй разумнай палітыкі. Беларусь жа, дзякуючы перш за ўсё вашай дзейнасці, пакаціліся ў жабрацтва, разбурэння эканомікі, інфляцыі. Ад рэформаў адмовіліся, краіну абрабавалі, народ абакралі, маёмасць “прыхватызавалі”. У людзей забралі грашовыя ўклады і аблігацыі, не далі ні зямлі, ні працы, ні нармальнага сацыяльнага забеспячэння. На кожную душу павесілі велізарную дзяржаўную пазыку.

І што ж прапануеце вы цяпер разам з вашым прэзідэнтам, якога вы прыдумалі, спадары наменклатурныя дэпутаты? Што прапануеце вы цяпер, “пад заслону”, у канцы вашай бясплённай, разбуральнай дзейнасці ?

Абрабаваўшы народ, вы, топчучы Канстытуцыю і закон, прапануеце яму рэферэндум аб яго святой беларускай мове, аб яго гістарычным сцягу і гербе ва ўмовах жабрацтва, бяспраўя, інфармацыйнай блакады і поўнага беззаконня. Абрабаваўшы народ, вы гатовы прадаць незалежнасць яго Бацькаўшчыны, кінуць яго пад эксплуатацыю і расправу сваёй і замежнай мафіі. Вось вынік вашай пяцігадовай дзейнасці.

Мы, дэпутаты апазіцыі Беларускага Народнага Фронту, пратэстуем супраць здзеку над нашым народам, над нашай Айчынай, над Канстытуцыяй і законамі Рэспублікі Беларусь. Вычарпаўшы ўсе магчымасці, у знак пратэсту супраць антызаконнасці і згубнасці вашых дзеянняў, мы аб’яўляем галадлўку тут, у цэнтры гэтай залы, пачынаем яе цяпер, з гэтай хвіліны.

Мы патрабуем выканання Канстытуцыі, законаў Рэспублікі беларусь, свабоды слова і ліквідацыі цэнзуры, спыніць рабаванне народа і Бацькаўшчыны.

Шаноўная Інэса Міхайлаўна ! Прашу вас прыслаць урача і зафіксаваць пачатак галадоўкі. Прадаўжайце, спадары дэпутаты, сесію”.

М. Грыб тут жа абвясціў перапынак да 10.00 і сабраў нараду прэзідыума на 11.30. Галадоўшчыкі перадалі М. Грыбу тры ультыматыўных патрабаванні: не прымаць прэзідэнцкую ініцыятыву аб рэферэндуме, адмяніць манаполію на СМІ ў руках прэзідэнцкай улады разам з цэнзурай, наказаць людзей з адміністрацыі прэзідэнта за карупцыю[130], а можам толькі ўхваліць дату рэферэндума А. Трусаў патрабаваў ад А. Лукашэнкі адмяніць указ аб звальненні І. Сярэдзіча і ў знак пратэсту далучыўся да галадоўкі. С. Антончык запытаўся ў Лукашэнкі–ці ведаеце вы, што фірма Пушэ будуе Чыгіру катэдж, чаму не адхілены ад пасады Сініцын, сын якога бярэ ад розных фірм па 10 тысяч даляраў ?. Паколькі судзяць не тых, хто крадзе, а хто выступае супраць крадзяжу, то ён таксама далучыўся да галадоўкі і патрабаваў адстаўкі людзей, якія не маюць права кіраваць краінай[132]. Уладзіміра Новіка, сакратара камісіі па прамысловасці, ён абвінаваціў у двурушніцтве: маўляў, то той кліча да грамадзянскай вайны, то потым ходзіць зусім “золотой и милый человек”. Антончыку дасталося за скандалы на судзе з Ціцянковым. «С этой стороны был дебош[134], а Лукашэнка на кожнае выступленне каго-небудзь з дэпутатаў віртуозна адказвае ўласным маналогам. Што гэта за гульня ў адны вароты, спыталася яна. Благаслаўленне рэферэндума Ніл Гілевіч, старшыня камісіі па гістарычнай спадчыне, назваў днем чорнай ганьбы. Уладзімір Сапронаў ахарактыразаваў падзеі ў ВС дамінаваннем палітыкі “над здравым смыслом норм закона”, калі, як заўважыў Я. Глушкевіч ўсяго“ одна кнопка сработает”[136]. Ён заклікаў згодных з ім пакінуць зал і зрабіць галасаванне паіменным, каб захаваць прозвішчы адказных “в позоре экономики и политики нашей державы”[138]. Ён кінуў усім прысутным дэпутатам –“вы нарушили Конституцию. Вы не имели права ставить на голосование мои вопросы. Не надо никаких усилий...не мучайтесь, не терзайтесь…Как бы вы не голосовали,..этот референдум пройдет, как бы тут кто-то не голодал и кто-то не хотел. Они сегодня хорошо поели и могут день голодать...У них нет других методов это провалить…Пусть поголодают, посидят.. Я же не ломлюсь[140] .

Пры галасаванні першага пытання рэферэндума (пра наданне роўнага статуса мовам) з 238 дэпутатаў “за” выказалася 124, “супраць” 6, “устрымаліся” 11 чал. Усяго галасавала 141, не галасавала 97 чал.[142]. Прапанова не прайшла.

Пры абмеркаванні вынікаў галасавання Я. Новікаў назваў рэферэндум толькі повадам ці зачэпкай да іншага сцэнарыя падзей[144]…Вы меня просто толкаете...вот они, стоящие у второго микрофона, у первого… Они пошли накатом на президента, потому что кое-кого сильно прижали..,а здесь же всё повязано. А здесь выборы. А ведь вы знаете, кто туда рвется в эти депутатские кресла. К чему вы меня толкаете?.. К тому, чтобы я пошел на силовой вариант и приостановил подготовку к выборам и выборы в том числе?..Нет у меня никаких амбиций.., но я же не могу вам сказать всего того, что происходит. Нельзя сказать, поскольку завтра в Свободе, в радио Свобода передадут. Здесь, в Верховном Совете, вообще нельзя по-серьезному сесть и поговорить. Какой был Верховный Совет раньше? Если надо было решать вопрос, собирались, закрывали дверь, определялись вместе с исполнительной властью, с правительством..,а сегодня я разве могу прийти в Верховный Совет что-то сказать? Збэсцяць, стопчуць, здраднікам обьявят. Аб каго? О главу государства, которого избрал народ. Разве вы Верховный Совет? Уважаемые депутаты. Если не будет соблюдена Конституция в эти последние дни, я говорю это совершенно осознанно, я приостановлю работу Верховного Совета ! Я гарант Конституции. Я не могу позволить вносить в республику раздрай”[146]. Если Верховный Совет сегодня нарушит Конситуцию.., я приму решение о приостановлении деятельности Верховного Совета. Ваш час тоже прошел, а вы никак не можете это понять...Я не накрал.., я ничего не взял у этого народа…Мы с вами виноваты в том, что происходит. Мы разрушили страну, мы же были как единый комплекс[148] Не сочтите, что я вам спину тут показал. Может я кого-то обидел и по должности и по трудоустройству,”. бо ўчора Бамбіза даў мне вялікі спісдепутатаў, якія “готовы сегодня работать с президентом и его поддерживать. Я обещаю вам, что все люди, ни один депутат, который работал на постоянной основе, ни один, каких бы он политических убеждений не придерживался, не останется за бортом нашей жизни... Вам осталось работать два дня. Спасибо вам большое за сотрудничество. Сегодняшнее ваше решение...это досадная ошибка Верховного Совета. Но, уважаемые депутаты, вы потеряли шанс, последний шанс перед собственным народом сделать то, что хочет народ, что требует народ от вас. Вы этот шанс упустили. Всего вам доброго”[150]. Пастанова не прайшла і далей не абмяркоўвалася. У наступным дэпутаты абмеркавалі акты прыватызацыі, адтэрмінавалі тэрмін набыцця чэкаў да 1 студзеняі 1996 г. і вызначылі іх пагашэнне ў 2000 г. Яны хацелі зняць налог на дабаўленую вартасць, што некаторыя (к прыкладу Ю. Беленькі, В Голубеў і Цялежнікаў) ацанілі як знішчальны падкоп пад экспартны патэнцыял краіны.

У адказ на крытыку уласных прывілеяў, ВС запісаў у арт. 114 закона аб ВС, што пры датэрміновым спыненні дэпутатам сваіх паўнамоцтваў у любы час, нават пры назначэнні на пасаду па асабістай заяве, ён захоўвае права на дэпутатскую пенсію, а не пасля сканчэння тэрміну паўнамоцтва ВС адпаведнага склікання. Дэпутаты маглі атрымліваць пенсіі на 8-10 гадоў раней агульнапрынятага узроста, прычым у павялічаным памеры.

У 16.00. галадоўшчыкі даведаліся і перадалі М. Грыбу сваю заяву аб тым, што “з боку спецслужбаў, прэзідэнцкай адміністрацыі і сілавых утварэнняў ноччу магчымыя дзеянні, якія пярэчаць нашаму канстытуцыйнаму праву на свабоднае волевыяўленне і парушаюць дэпутацкую недатыкальнасць. Просім забяспечыць нашу ахову і выкананне законаў і Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.”[152]. Журналістка Алена Радкевіч сядзела ў гэты момант за сталом прэзідыума ВС каля настольнай лямпы і рабіла рэпартаж. У яе выцягнулі касету з дыктафона і вывелі, як гаворыць С. Навумчык, у 23.00. Калі яе выводзілі з залы і спыталіся, чым яна займалася тут, яна адказала, што лячыла душы. З гэтага ў пратаколе запісалі: “Прадставілася медыцынскім работнікам”[154]. Сапёры мін не знайшлі, аб чым падпісалі пратакол з галадоўшчыкамі. Аднак пасля невялікіх прыгатаванняў у залу уварваўся спецназ і пачаў збіццё заснуўшых дэпутатаў. Далейшыя падзеі красамоўна, з невялікімі адрозненнямі, паказваюць сведчанні пацярпелых дэпутатаў.

12 красавіка сесія адкрылася з аповяду М. Грыба пра тое, што яму раніцай расказалі самі галадоўшчыкі пра начныя падзеі, прынамсі пра тое, што сапёры працавалі да гадзіны начы, а ў 3.30 галадаючых дэпутатаў вайскоўцы вывелі прымусам. У 8.00 раніцы Л. Сініцын папярэдзіў М. Грыба, што сапёры яшчэ не скончылі агляд будынка ВС і будуць працаваць там да 12.00. Грыб пазваніў Лукашэнку і пачуў у адказ, што ў 12.00. пошукі міны завершацца і ўсё будзе падрыхтавана для працы ВС[156].

І. Пырх рашуча заявіў, што за начным здарэннем “однозначно встал вопрос об импичменте” Лукашэнка[158]. Грыб схадзіў да Лукашэнкі і перадаў таму пра настроі ў залі – той дазволіў дэпутатам працу, сказаў, што не даваў каманды не пускаць іх у залу пасяджэнняў, што ён будзе прымаць меры пры парушэнні парадку і абяцаў паказаць дэпутатам здымкі відэкамеры. Ён прасіў паслухаць начальніка аховы будынкаў М. Цесаўца і міністра абароны Анатоля Кастэнка[160]. Да 4 гадзін раніцы ім удалося праверыць толькі падвал і гарышча. Паколькі такая праверка была неякаснай, Кастэнка даў каманду паўтарыць яе ”и тот первичный акт был мной аннулирован”. Было вырашана праверыць кожнае крэсла і на дзіва “под креслом спикера мы нашли корреспондента”. Сапёры завершылі пошукі да 23.00 і па выніках агляду быў состаўлены акт[162], а ў 22.30. “тут никого не было”.

Гэтыя сцвярджэнні сустрэлі пратэсты. Г. Сямдзянава заявіла, што ў гадзіну начы тут быў Лукашэнка разам з Ціцянковым і Сініцыным, быццам бы мела надта істотнае значэнне адкуль канкрэтна праводзілася вайсковая аперацыя. А. Трусаў падзякаваў двум палкоўнкам, якія праверылі залу з 22.35 да 00.41 начы, пасля чаго быў падпісаны акт усімі, у тым ліку ім, Трусавым, і Б. Гюнтэрам. Па словах Трусава, Цесавец забраў гэтыя акты і сказаў – “усё нармальна, спіце спакойна”. [164], з чым пагадзіўся і В. Голубеў[166].

М. Цесавец гаварыў, што ў камендатуру Дома урада пазваніў дзяжурны УУС Мінгарвыканкама пра тое, што ў 20.09. ён атрымаў ананімны званок пра міну у Доме урада. У 20.35. Цесавец патэлефанаваў М. Грыбу, які “рекомендовал мне эвакуировать весь персонал.., в том числе и депутатов”. Цесавец павёў дарэмныя дыскусіі з галадоўшчыкамі. У 22.17. прыбылі саперы на чале з намеснікам камандзіра в/ч № 3310 палкоўнікам Хасіевым Валерыем Заборавічам і намеснікам начальніка управы грамадзянскай абароны палкоўнікам Міцкевічам Уладзімірам Сяргеевічам. [168]. Галадоўшчыкі ж “угрожали кровопролитием”. У 23.30 у будынак праз яго правае крыло ўварваліся 15 чел. на чале з дэпутатам Какоўка Віктарам Фёдаравічам і яго братам Васілём, намеснікам дырэктара акцыянернага таварыства. Вялі сябе яны не як дзёрскія вызваліцелі, бо былі затрыманы “в пьяном виде”, а Васіль з лаянкай пагражаў расправіцца з міліцыяй[170]. Цесавец дадаў яшчэ, што з 18.00. да 23.00 у зале, пад мяшкамі ў прэзідыуме, хавалася журналістка радыё “Свабода” Радкевіч Алена. Яна была “выдворена в очень культурной форме”[172].

А. Лукашэнка сказаў, што ён “знал что происходило и каждые 30 минут был информирован министром обороны”. Аказваецца, “никто тут не голодал..”, аднак потым прагучала, што галадоўшчыкі ўсё ж такі “опозорили этот Верховный Совет, которому осталось два дня работать”. Пра міну Лукашэнка даведаўся ад Л. Сініцына “и я обещал ему приехать”непасрэдна на месца[174]. Лукашэнка загадаў нікога з дэпутатаў з залы не выпушчаць, а таму “они просто физически не могли куда-то пройти, выйти “, каб нешта пабачыць звонку. Лукашэнка загадаў Цесаўцу ”постоянно информировать спикера нашего парламента о том, что здесь происходит. Я абсолютно не препятствовал никаким действиям МВД, спецпадрозделениям, которые эвакуировали отсюда людей. Я просил ..– ни в коем случае не царапните этого человека, поскольку будет гвалту на весь свет.., проводите их спокойно..,может образумятся, сами выйдут... Бегало 4 групы журналистов во дворе и двое хотели прорваться. Нужна была эта заварушка, чтобы показать всему миру–вось, глядзице, дыктатура ў цэнтры Еўропы…Когда их пришли эвакуировать, они все уже были одеты. Их препровождали по три человека в машину. Я говорю, больше машин пригоните. Отвезите домой. Это же режимное государственное учреждение.. Кто дал право сюда эту женщину затащить и спрятать под кресло Мечислава Івановича Гриба и этими мешками прикрыть?[176].. Мною не движет желание установить какую-то диктатуру, но...зачем мы избрали президента? Вы же помните чем мы мотивировали эту главу нашей Конституции, что пора заканчивать этот раздрай. Я не просто должен демонстрировать меры. Я должен демонстрировать власть. Я обязан... вам об этом сказать в последние эти дни[178], хаця “у меня совершенно иной был план окончания этой работы.. Мы позавчера с Леонидом Георгиевичем обсуждали его[180]. Проголосуйте этот договор. Дайте мне этот правовой коридор…Они все равно уже введены в действие, никто не будет спекулировать, что тут уклон какой-то на Восток[182]. Давайте сядем вместе, обсудим. Вы не сели за стол со мной.. У меня есть полное право 14 мая заявить..– в марте заканчиваются ваши полномочия. Я не знаю, какой будет новый Верховный Совет и будет ли он вообще.., а вдруг чрезвычайные какие-то обстоятельства”. Завяршалася гэта рванае жангліраванне дыхтоміямі пранікнёнай парадай дэпутатам аб тым, “чтоб они дрожали, заходя в этот зал, но не от страха, а потому, что заходят в святое место…” У канцы дэпутатам было прапанавана раз’ехацца “па людску” [184].

13 красавіка Савет прафсаюзаў адкрыта падтрымаў апазіцыю. У 8 гадзін раніцы невядомая кінулася на станцыі плошча Перамогі пад поезд. Яна засталася жывой, але без нагі. У 16.00 у другую апаратную тэлебачання ананімы пазванілі пра чарговую бомбу. Эвакуацыя праводзілася там без спынення эфіру.

Газеты, к прыкладу “СБ”, аформілі перадавіцы і падавалі сесію ВС як апошнюю. Там змясцілі здымак пра ўрачыстае фатаграфаванне прэзідэнта з ВС, што адбылося ў 12.00 пряма ў залі, і паведамлялася пра развітальны прыём у буфеце[186].

Дэпутаты пачулі ад прэзідэнта чарговае абвяржэнне папрокаў, “ что я тут опять диктатура[188], што апазіцыянеры спынілі галадоўку з-за прадчування, што “в новом парламенте от этой опозиции БНФ вообще ни одного не останется[190]. Затым дэпутаты прагаласавалі за сумесную ахову мяжы з РФ: з 232 за” выказалася 187 чал., 4 устрымаліся, не галасавала 41 асоб[192]. М. Дземянцей пасумаваў па зыходзе Вярхоўнага Савета ў гісторыю з яго палітыкамі “широкого профиля”, якіх “сегодня уже на семечках поймать нельзя, на каких, как говорят, воробьев ловят[194]. У заканчэнне ВС ухваліў дзень 7 лістапада як свята, прыняў амністыю прыкладна 13 тыс. зняволеных у гонар 50 год перамогі.

У пастанове ВС ад 13 красавіка аб правядзенні рэферэндума (14 мая) і мерах па яго забеспячэнню фігуравалі 4 пытанні:

1. Ці згодны вы з наданнем рускай мове роўнага статуса з беларускай.

2. Ці падтрымліваеце вы устанаўленне новага сцяга і герба .

3. Ці падтрымлівеце вы дзеянні прэзідэнта, накіраваныя на цесную інтэграцыю з Расіяй.

4. Ці згодны вы з унясеннем змен у Канстытуцыю, якія прадугледжваюць датэрміновае спыненне прэзідэнтам паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета ў выпадку сістэматычнага або грубага парушэння ім Канстытуцыі.

Першыя тры пазіцыі насілі абавязковы характар, а 4 пункт быў абвешчаны рэкамендацыйным.

У гэты ж дзень Канстытуцыйны суд пачаў слухаць указы Лукашэнкі аб стварэнні Кіраўніцтва справамі прэзідэнта ў частцы, дзе гаворылася пра перадачу яму Дома друку, пра стварэнне Дзяржнацтэлерадыёкампаніі і пытанні Нацдзяржэлерадкампаніі па іску 84 дэпутатаў (у тым ліку С. Навумчыка, А. Трусава. В. Малашкі, М. Кржыжаноўскага і П. Садоўскага), якія назвалі новую кампанію парушэннем Канстытуцыі, якая забараняе цэнзуру і манапалізацыю сродкаў інфармацыі. Дакладваў Міхаіл Пастухоў. Спрэчкі вяліся з начальнікам дзяржаўна-прававога упраўлення адміністрацыі прэзідэнта Аляксандрам Марыскіным і старшынёй телекампаніі Рыгорам Кісялём. Марыскін казаў, што тэлекампанія і Дом друку з’яўляюцца сродкам не масавай інфармацыі, а толькі “спецыфічным органам дзяржаўнага упраўлення”[196]. Апазіцыйная “Свабода” рэзка адрэгавала на мінулы гвалт грымучымі артыкуламі: найперш публікацыяй выступу З. Пазняка перад галадоўкай і публіцыстычным роздумам Васіля Быкава. В. Быкаў акрэсліў падзеі красамоўнай назвай– “Краінай закіруе прэзідэнцкая хунта”, якая дзейнічае па сцэнарыю “фашысцкага перавароту”, бо “кішэнны, па сутнасці паслухмяны, ВС стаў..перашкодай..да устанаўлення асобнай дыктатуры. Ужо відаць, што на Беларусі не будзе парламенту, ня будзе выбараў, знікнуць рэшткі вольнай прэсы”[198].

18 красавіка у Канстытуцыйным судзе Рыгор Кісель спавядаў, што атрымаў відэаплёнку начных падзей у ВС і перагнаў яе для паказу на сваю апаратуру, што запісу было мінут на 20-30, якую “здымалі бытавой камерай, не прафесійнай” дзеля таго, каб потым “не гаварылі, што некага ўдарылі, парэзалі ці пабілі”[200].

У гэты ж дзень З. Пазняк, В. Голубеў, А. Трусаў, С. Навумчык правялі прэсканферэнцыю. Пазняк патлумачыў мінулыя падзеі ў начной залі ВС жаданнем Лукашэнкі застрашыць дэпутатаў ВС, каб “працягнуць праз парламент усе свае авантуры, якія пазбаўляюць нашу краіну суверэнітэту,” каб сарваць выбары і давесці краіну да стану грамадзянскай вайны. Ён назваў прыдворную каманду Лукашэнкі людзьмі, якія “здольныя праліць кроў, здольныя забіваць”[202]. Гэтая тэза затым прывабіла палітолагаў.

Сярод аналітычных каментарыяў пра лёс ВС 12 склікання В. Цыганкоў называў яго панаваннем шэрасці, бо грамадскасці вядомыя толькі дэпутаты з апазіцыі і начальнікі папулістаў. Астатняя агрэсіўна-паслухмяная большасць уяўляла “мора шэрых касцюмаў і самазахопленых твараў”, галоўным правілам паводзін якіх быў прынцып “не высовывайся”, якія націскалі кнопкі галасавання з аглядкай на суседа, якія без абмеркаванняў штампавалі патрэбныя наверсе рашэнні і якія марылі, каб ніхто не перашкаджаў іх дружнаму галасаванню “дэструктыўнымі пытаннямі і непатрэбнымі папраўкамі”. Гэтая камуністычная “угодніцкі-бяздумная шэрасць” адмецілася беспрынцыпнасцю, бо яна забараніла сваю ж Кампартыю і потым яе аднавіла, у эйфарыі ратыфікавала Белавежскія пагадненні, а потым раз’юшана кляйміла падпісантаў, з энтузіязмам развіталася з адной уласнасцю, але ганьбіла затым прыватызацыю. Галоўны матыў падобных хістанняў– “невычэрпная прага ўгодніцтва перад выканаўчай уладай”[204]. А. Сяржан назаве падзеі 12 красавіка “дзяржаўным пераваротам..., крокам да тыраніі”, усталявання манархіі[206]

22 красавіка Лукашэнка выдаў указ у якім “па ўзгадненню з дэпутатамі ВС і членамі прэзідыума ВС” загадаў упраўляючаму уласнымі справамі да 5 мая размясціць прафесійных дэпутатаў і сакратарыят ВС у правым крыле Дома ўраду на правах арэнды памяшканняў, размясціць уласную рэзідэнцыю на вул. К. Маркса 38 і на працягу месяца разабрацца з уласнасцю ВС. Ён гаварыў, што выбары невядома калі завершацца і “может они до конца года не состоятся». Лукашэнка даваў выразна зразумець, што яму патрэбны паслухмяны ВС[208]. Шмат скампраметаваных асоб хавалася ў партыйных спісах: былыя камуністы ў прызваітай мімікрыі запісаліся беспартыйнымі і загучалі абвяржэнні чутак пра ценявы кабінет ад партыі “За дэмакратыю, сацыяльны прагрэс і справядлівасць”, у які былі быццам бы задзейнічаны Кебіч, Малафееў, Карпенка, Чыкін, В. Кучынскі, П. Казлоўскі. В. Кебіч дасць 11 мая інтэрв’ю “Звяздзе”, дзе скажа, што “я і Лукашэнка ніколі не былі палітычнымі антыподамі”.

Для кампраметацыі праціўнікаў у газеце “СБ” за 29 красавіка быў надрукаваны спіс дэпутатаў ВС, галасаваўшых па рэферэндуму. “Народная газета” ў гэтых жа мэтах надрукавала 4 мая спіс 311 дэпутатаў пры паіменным галасаванні вакол рэферэндума. У такіх умовах партыі дамовіліся выстаўляць супольных кандыдатаў. Назначаны начальнікам упраўлення грамадска-палітычнай інфармацыі у адміністрацыі прэзідэнта Уладзімір Замяталін выгнаў з тэлеэфіру праграму “Праспект” Паўла Шэрамета, каб там больш не чапалі тэму рэферэндума[210].

4 мая С. Антончык прайграў у судзе іск І. Ціцянкову, а “Звяздза” на наступны дзень надрукавала ўрывак з заключэння эксперызы Акадэміі навук на публікацыю паэмы “Лука Мудзішчаў” у “Свабодзе”[212].

14 мая адбыліся выбары, а славуты рэферэндум праведзены 16 мая па мажырытарнай сістэме. Рэферэндум прынёс сакрушальную перамогу А. Лукашэнку. Па першаму пытанню “за” выказалася 83,3 % апытаных, “супраць” – 12 %. Па другому пытанню “за” было 75 %, – “супраць”– 20 %. Па трэццяму пытанню “за” аказалася 83.3 %, – “супраць” – 12.5 %. Чацьвертае пытанне падтрымала 77.6 %, супраць выказалася 17 %. Новы парламент прэзідэнт мог тасаваць прасцей чым шпалеры на сценах.

Афіцыйна ў выбарах па 260 акругах удзельнічала 4, 8 млн. жыхароў, або 64.8 %. У 216 акругах быў назначаны другі тур, паколькі трэць выбаршчыкаў праігнавалі першы тур і рэферэндум. Палова выбаршчыкаў затым праігнавала і другі тур. У выніку не было абарана і паловы ВС. Балатавалася 36 партый і 1024 беспартыйных. Каля 20 % або 479 кандыдатаў выступала ад “чырвоных”–Партыі камуністаў Беларусі, Аграрнай партыі, Рэспубліканскай партыі працы і справядлівасці, сабора “Белая Русь”, партыі “Надзея”, Беларускай сацыялістычнай партыі, Беларускай партыі працы[214], што ў парламент ізноў праціснуліся кіраўнікі гаспадарак, хаця парламент гэта не месца дзе абменьваюцца перадавым вопытам гападарання, а сядалішча Цыцэронаў і ўдумлівых законатворцаў, што “у нас не прывыклі выбіраць аднаго з многіх”. Ананім у “Свабодзе” прарочыў зваротам у таталітарныя савецкія часы з культам асобы Лукашэнкі, які “постепенно сосредоточит в своих руках абсолютную диктаторскую власть, а потом займется расправами с неугодными ему людьми”[216].

Сярод каментарыяў прагучалі і галасы пра тое, што беларусы ўласнай згодай палажылі канец спробам нацыянальнага адраджэння, бо мова будзе выцеснена на абочыну грамадскага жыцця, у выміраючыя вёскі, у вузкае кола нацыянальна дэмакратычнай творчай інтэлігенцыі, бо рэферэндум засведчыў адсутнасць у беларусаў інстынкта самазахавання нацыянальнай супольнасці, бо іх найперш вабіць вянок з жыта і льну пад чырвонай зоркай, танная каўбаса, бясплатнае жыллё, стабільная і гарантаваная праца.

16 мая на гмаху былога ЦК КПБ І. Ціцянкоў вывесіў новы сцяг. Аблвыканкамы пайшлі следам рэзка мяняць сцягі на сваіх дахах і ганках, дэманструючы паслухмянасць і элементарны боязь не патрапіць у апалу з-за прамаруджвання. У Доме ўрада амаль ва ўсіх кабінетах вынеслі мэблю, адключылі тэлефоны, дзверы пазачынялі на замкі і з іх знялі таблічкі. В. Ціхіня ў прадінфарктным стане быў змешчаны ў першую клініку. А. Лукашэнка на днях зволіў Васіля Шаладонава з пасады генпракурора быццам бы за прыватызацыю двух кватэр і патуранне бескантрольнаму усынаўленню беларускіх дзяцей[218].

Гэтымі днямі следчы Генпракуратуры Іосіф Бролішс падзяліўся папярэднімі вынікамі свайго раследвання падзей у Авальнай зале 11-12 красавіка. Следства было ўзбуджана згодна са зваротам у Генпракуратуру пацярпелых і затым прэзідэнта Лукашэнкі “па факце злоснага хуліганства, якім з’яўляецца званок зламысніка, а таксама па факце перавышэння ўлады работнікамі праваахоўных органаў у адносінах да групы дэпутатаў Вярхоўнага Савету”. Па яго словах, 19 дэпутатаў праводзілі палітычную галадоўку прама ў залі пасяджэнняў згодна з “неафіцыйнай згодай” на гэта старшыні ВС, якога яны ў наступным пісьмова папярэдзілі пра пагрозу іх прымусовага выдалення, у сувязі з чым яны прасілі забяспечыць ім ахову.

“Нібыта ратуючы жыццё дэпутатаў”, непасрэдную акцыю па пошуку міны і выдаленню галадаючых з залі пасяджэнняў праводзілі начальнік управы аховы дзяржаўных устаноў М. Цесавец і начальнік управы аховы прэзідэнта В. Каралёў на працягу гадзіны ў атачэнні прыкладна 15-20 чал. у міліцэйскай і цывільнай форме. Дарэмныя пошукі міны завершыліся падпісаннем акта, што засведчылі і саперы і два дэпутаты. Прымусовую эвакуацыю дэпутатаў каля трэцяй гадзіны начы праводзіла каля сотні людзей у міліцэйскай, камуфляжнай і “нейкай спецыяльнай форме (чорныя аблягаючыя касцюмы і маскі на тварах). Бальшыня з іх былі ўзброеныя аўтаматамі і дубінкамі. Гэтыя людзі сталі насільна эвакуяваць дэпутатаў, наносячы пры гэтым удары не толькі кулакамі , але і нагамі, прыкладамі зброі, дубінкамі”. 9 дэпутатаў прайшлі медыцынскае абследванне і зафіксавалі цялесныя пашкоджанні ў клініцы, якая абслугоўвае кіраўніцтва краіны.

Генпракуратура не атрымала відэазапісу падзей, нягледзячы на свой запыт ва ўсе магчымыя інстанцыі (КДБ, Мінабароны, МУС, Упраўленне аховы прэзідэнта, Адміністрацыю прэзідэнта), што мае абавязковы характар для выканання. Тым не меней устаноўлена, што здымкі рабілі два аператары: эксперт Маскоўскага раённага аддзела унутраных спраў і супрацоўнік Управы аховы дзяржаўных устаноў, якую ўзначальвае М. Цесавец. Яны на словах падцерділі інфармацыю, атрыманую ад саміх дэпутатаў і паведамілі, што праводзілі здымкі “ўсякі раз, калі ў залу пасяджэнняў да галадоўшчыкаў заходзілі для перамоваў прадстаўнікі спецслужбаў. Аператары расказалі, што пасля заканчэння ўсіх падзеяў іх запрасілі ў прыёмную прэзідэнта, дзе чалавек, які назваўся кіраўніком адміністрацыі прэзідэнта, прапанаваў пакінуць відэазапіс з усім адзнятым матэрыялам на стале, што яны і зрабілі. Праз некалькі дзён эксперт з Маскоўскага РАУС атрымаў касету назад. Яна аказалася размагнічанай. Аператар са службы М. Цесаўца паведаміў, што яму відэакасету ніхто не вяртаў. Пошукі відэазапісу на рэспубліканскім тэлебачанні таксама не далі ніякіх вынікаў. Старшыня тэлерадыйкампаніі Г. Кісель адказаў, што відэакасеты з запісамі сапраўды некаторы час знаходзіліся ў рабочых мантажных кампаніі, дзе былі перапісаныя на прафесійнай апаратуры і тэхнічна падрыхтаваныя для паказу на тэлебачанні, ...аднак касеты-арыгіналы разам з перазапісам былі вернутыя ў Адміністрацыю прэзідэнта”. Паўторны зварот туды не даў плёну, як няма адказу і на звароты следчага у сілавыя міністэрствы адносна высвятлення складу падраздзяленняў, якія займаліся начной эвакуацыяй. Бролішс атрымаў ад афіцэраў сапёраў сістэмы Грамадзянскай абароны акт іх заключэння пра адсутнасць выбуховага прыстасавання ў залі з галадоўшчыкамі. “У гэтым выпадку у мяне ...ўзнікае пытанне: навошта выкідваць людзей з бяспечнага месца, ды яшчэ прымяняючы сілу супраць асобаў, якія маюць дэпутацкую недатыкальнасць ?”. У любым выпадку, казаў следчы, некалькі дзесяткаў спецыяльна натрэніраваных здаровых хлопцаў, маглі без асаблівых намаганняў вынесці галадоўшчыкаў з замініраванага памяшкання на чыстае паветра[220].

24 мая каля будынка новай рэзідэнцыі прэзідэнта 200 чал. моладзі хадзілі па кругу з рукамі за галавой у знак пратэсту за змену бела-чырвона-белага сцяга. Каля 40 удзельнікаў былі збіты міліцыяй і 33 схоплены ў варанкі[222]. С. Навумчык прыраўнаваў вынікі майскіх выбараў 1995 г. нават да катастрофы і канца нацыянальнага Адраджэння[224]. Па яго словах, ім сонца галаву напякло. Абранне толькі паловы ВС стварыла прававы тупік і развязвала рукі прэзідэнту, бо ўся паўната ўлады фактычна на неакрэслены час аказалася ў яго руках. ВС быў “кастрыраваны” на выбарах або абраны без апазіцыі БНФ[226], “разнузданного і беспредельного” безуладдзя ў краіне[228].

Ён сказаў у гэты момант, што новы парламент будзе патрабаваць сабе “кавалак улады” і не будзе яму лаяльны. Лукашэнка папрасіў былых дэпутатаў пакончыць з сумяшчэннем сваіх абавязкаў з прафесійнымі заняткамі, якое спрыяе “дзікаму лабіраванню” ў парламенце. На семінары ў Гродзенскім раёне (2 чэрвеня) ён прызнаўся, што даручыў міністрам “не давіць народ” наконт мовы, але патрабаваў вярнуцца да школьных праграм 1985-1986 гг. “Улада сёння ў нашых руках абсалютная. Такой улады пры камуністах не мелі ні партыя, ні Саветы. Трэба дзейнічаць, адкінуць усе эмоцыі і сентыменты наконт дыктатуры”[230], што без парламента ў краіне парушыцца баланс улад і мы скоцімся “да аўтарытарызма з усімі яго атрыбутамі–згортваннем дэмакратыі, бяспраўем і самаўладствам”[232].

30 мая М. Грыб пасля кансультацый з Лукашэнкам склікаў пазачарговую 17 сесію ВС на 14 чэрвеня. Для правамоцнасці пасяджэнняў ВС ён раіў запоўніць камісіі да запаўнення іх поўнага складу праз змену квоты абрання і нормаў назначэння. Ён прапаноўваў унесці ў закон аб выбарах ВС нормы, якія паменьшаць ВС да 2/5 яго складу і тым самым палегчаць выбары астатніх дэпутатаў. Гэта азначала дастатковым мець для легальнага адкрыцця першай установачнай сесіі новага ВС не 174, а 104 дэпутаты[234]. Прапановы не былі падтрыманы з-за несумяшчальнасці пазіцый. Гучалі галасы нават аб нежаданні працаваць з непапулярнымі калегамі.

Сярод хаўтурных настрояў М. Грыб заявіў 14 чэрвеня, што прыйшоў на нечарговую сесію ВС “не з апушчанай уніз галавой, не звяртаючы увагі на саматужных крытыкаў і розных прарокаў”. Вынік выбараў выглядаў сумна –з патрэбных 260 дэпутатаў мелася ўсяго 199 чал. і для правамоцнасці новага ВС не мелася належнага кворума. Прэзідыум тройчы разглядаў розныя варыянты. Прапаноўвалася змены ў заканадаўстве аб выбарах зрабіць новаму складу ВС. Старому ВС дазвалялася працаваць да першай сесіі новага Вс ці самараспусціцца. Грыба падтрымала каля 60 чал. прысутных, а 70 дэпутатаў падалі Лукашэнку заявы аб сваім жаданні працаваць у яго вертыкалі. Паўставала законнае пытанне – дзеля чаго збіраліся гэтыя раскольнікі, бо ў Канстытуцыі ясна гаварылася, што ВС дзейнічае да ўстановачнай сесіі ВС новага фарміравання, тым больш, што аднойчы ВС не збіраўся паўгода і быў на канікулах [236], бо тэрмін ягоных паўнамоцтваў скончыўся ў сакавіку. Хаця мы ў тупіку, гаварыў ён, але не трэба шукаць вінаватых. Выхад у парламентарыяў адзін –паменшыць кворум да 2/5 складу і “прыгожа”самараспусціцца. Лукашэнка не намячаў ім ніякіх прыгожых і прыстойных абыходжанняў у перспектыве, бо “ВС ніколі не будзе прэзідэнцкім. Я буду працаваць толькі з новымі дэпутатамі”. Тым не меней, ён не адважваўся разганяць дзеючых дэпутатаў, бо «это будет плохо выглядеть на Западе»[238].

21 чэрвеня Лукашэнка падпісаў указ пра захаванне паўнамоцтваў мясцовых Саветаў да часу адкрыцця першай сесіі дэпутатаў новага склікання. Пра вышэйшы заканадаўчы орган у ім нічога не гаварылася, але гэтым актам ён выразна гаварыў, хто зараз піша і прадпісвае законы. На наступны дзень прэзідэнт даў прэсканферэнцыю, дзе зноў назваў ВС не лігітымным, з чаго следвала – я “не магу і не буду прызнаваць рашэнні гэтага парламента”. Ён абвясціў пра спыненне выплат дэпутатам і пра свой намер з 1 ліпеня плаціць толькі спікеру, яго намесніку, старшыні камісіі па заканадаўству і 25 дэпутатам новага складу, якія будуць напрацоўваць базу новаму ВС[240], і г. д.

Канстытуцыйны суд другі раз спыніў справу па іску старшыні ВС аб незаконнасці ўказа Лукашэнкі ад 4 жніўня 1994 г. пра стварэнне кіраўніцтва справамі прэзідэнта ў частцы перадачы яму маёмасці і будынкаў ВС, Вярхоўнага суда і іншых устаноў на той падставе, што адказы можа дасць разгляд на самім ВС праектаў законаў аб ВС і прэзідэнце. У тлумачэнні суда гаварылася, што 26 чэрвеня бягучага года прэзідэнт паведаміў суду пра адмену свойго указа № 235 ад 4 жніўня 1994 г. (аб стварэнні упраўлення ўласнымі справамі) як страціўшымі сілу з-за “змянення правога рэжыма аб’ектаў гаспадарання”. Канстытуцыйны суд адмаўляўся ад прэтэнзій да бакоў, паколькі тыя, так сказаць, памірыліся без яго пасрэдніцтва пры такіх сумніцельных аднабаковых прававых умовах[242]. Аднак многія дэпутаты назвалі такія прапановы неправамернымі, бо ў такім разе такі парламент будзе “залежны і несамастойны ў рашэннях”. Былі парады замацаваць правамоцную норму у 3/5 або паловы дэпутатаў ад іх агульнай колькасці, а таксама ўнесці ў закон аб выбарах планку яўкі 35 % выбаршчыкаў. Аднак у дзеянне ўступіла так называемая згода ў выглядзе кансультацый з удзелам Канстытуцыйнага суда, Цэнтрвыбаркама і Лукашэнка. У перспектыве замаячыў круглы стол уладных структур з партыямі ўзамен за фарсіраванне самароспуску ВС. Прэзідыум апошняга назначыў чарговую 18-ю сесію на 5 верасня.

А. Лукашэнка, паводле яго ўласных слоў, “пришел просто в шок” ад склікання сесіі ВС у верасні з павесткай у 63 пытанняў, паколькі гэта пярэчыла неафіцыйнай дамове аб тым, што “старый Верховный совет может быть созван только в случае чрезвычайной ситуации, в случае, если потребуется утвердить какое-либо решение президента”. На думку прэзідэнта, такая самадзейнасць трэба толькі “членам президиума” і дэпутатам на пастаяннай аснове, якія “фактически ничего не делают и зря получают зарплату”, паколькі ён ужо паабяцаў уладкаваць 75 дэпутатаў, паколькі ў старым ВС “незаконно разогнали возглавяемую мной антикоррупционную комисию”. А раз “страна получила нелигитимный старый парламент и неполноценный новый, фактически в стране не существует законодательной власти и они не хотят и не спешат сотрудничать со мной”, значыць ў краіне самадзяржаўна валадарыць толькі прэзідэнт, а вось “некому хочется взбунтовать спокой и мир в нашей республике – то, что пробует сохранить президент и его правительство. Такия люди получат от меня политический отпор” ­ грозна папярэдзіў А. Лукашэнка, які лічыў “сябе дзяржаўным чалавекам”, які перамог “не верай выбаршчыкаў у стварэнне эканамічнага цуда, а верай сумленнага чалавека”[244].

Прэзідэнт спраўдзіў неверагодныя чуткі і 1 верасня выдаў указ № 336, дзе “у імя стабільнасці” і прадухілення незаконных забастовок, спыніў дзейнасць Свабоднага прафсаюза Беларусі, прафсаюза Мінскага метрапалітэна, прафсаюзаў чыгуначнікаў і транспарта. Лукашэнка прыгразіў спыніць дзейнасць палітычных партый, грамадскіх аб’яднанняў і прафсаюзаў за удзел у страйках на прадпрыемствах, зацверджаных Камітэтам Міністраў 28 сакавіка 1995 г. Указ спыняў дзейнасць часткі 3.5. артыкула 37 закона аб статусе дэпутата ВС, частак 1 і 3 артыкула 37 закона аб дэпутатах мясцовых Саветаў, а таксама часткі 2 артыкула 110 закона аб ВС у частцы недатыкальнасці дэпутатаў ВС на працягу 2 гадоў пасля заканчэння іх паўнамоцтваў.

Ліквідацыя дэпутацкага імунітэта афармлялася разам са скасаваннем некаторых льгот пенсіянерам і таму не выглядала нейкім выключэннем у барацьбе прэзідэнта з тымі, хто дарма сядзіць на шыі ў народа. Адпаведныя дырэктывы (указ № 349 “Об упорядочении некоторых льгот для отдельных категорий граждан» і №  350 О некоторых вопросах регулирования трудовой деятельности и пенсионного обеспечения граждан») з’явіліся ў друку 1 верасня, якраз напрыканцы сесіі ВС, які збіраўся разгледзіць 30 жыццёва важных пытанняў[246]. Наяўнасць ценявога бюджэта, нежаданне прэзідэнта быць падкантрольным і забарону ім свайму ураду даваць справаздачу аб выкананні бюджэта за бягучы год дэпутат назваў крокам да дзяржавы, блізкай “да абсалютнай манархіі”[248]. Былы сакратар Савета Міністраў Генадзь Данілаў назваў ліквідацыю дэпутацкай недатыкальнасці і забарону Свабоднага прафсаюза поўным самавольствам і заклікаў сабраць надзвычайную сесію ВС і паставіць “усіх на месца, нават да ліквідацыі прэзідэнцкай пасады”[250]. Амаль адзінагалосна сесія ўнесла папраўку у выбарчае заканадаўства адносна 25 % выбаршчыкаў, неабходных для прызнання выбараў легітымнымі.

Прысутны на сесіі кіраўнік адміністрацыі прэзідэнта Л. Сініцын назваў прынятыя рашэнні расколам новага парламента на тых, каго ўжо выбралі па адных, і каго выберуць па новых нормах. Ён увогуле выказаўся пра незаконнаць пасяджэння, якое магло адбыцца толькі з абвяшчэння прэзідэнтам надзвычайнага становішча ў краіне. Сесію ён назваў палітычным сходам і заклікаў здаровамыслячых дэпутатаў на сустрэчу з Лукашэнкам у іншым прыдатным месцы[252]. Лідэр апальнага БНФ мог суцешыцца хіба што з пастановы суда Першамайскага раёна г. Мінска, які 21 верасня задаволіў яго іск на Юрыя Азаронка за фільм “Дзеці хлусні”, названы “ фальшыўкай”, матэрыялы якога былі прызнаны “не адпавядаючымі рэальнасці, зневажаючымі гонар і годнасць Зянона Пазянка”.

Старшыня ВС заявіў 23 верасня, што выбары ў лістападзе пройдуць па новаму закону аб выбарах, г. зн., калі на іх прыдуць толькі 25 % выбаршчыкаў, паколькі прэзідэнт своечасова не апрэтаставаў прыняты ВС адпаведны закон. Спікер спасылаўся таксама на тое, што ВС і дагэтуль быў няроўна прадстаўлены, бо акрамя выбраных па мажырытарнай сістэме частка дэпутатаў ішла па спісах ад грамадскіх арганізацый. У ВС патрабавалася давыбраць 141 чал., і 4878 – у мясцовыя Саветы.

26 верасня Лукашэнка вярнуў у ВС усе прынятыя там законы з прыпіскай–“існуе пытанне аб правамоцнасці гэтага ВС”[254]. Ён не жадаў бачыць у новым ВС згуртаваных фракцый[256] па звароту Бойкі, Капітана і Каравая. Яны дакладна паяснілі, што кворум для прыняцця рашэння ВС залежыць не ад колькасці ўсіх дэпутатаў, а ад выбраных, бо мінімальная колькасць выбраных, пры якім рашэнне лічыцца правамоцным і правільным, у Канстытуцыі не ўстаноўлена. Яны заявілі, што ВС 12-га склікання “у адпаведнасці з Канстытуцыяй і законамі Рэспублікі Беларусь мае права ажыццяўляць свае паўнамоцтвы у якасці вышэйшага прадстаўнічага пастаянна дзеючага і адзінага заканадаўчага органа ў поўным аб’ёме да першага пасяджэння ВС РБ 13-га склікання”. У асобнай думцы Г. Васілевіча гучала тое, што ВС сам не выконвае ў поўным аб’ёме ўласных законаў, што выбары належала правесці ў лютым 1995 г., што паўнамоцтвы ВС вядуцца з першага пасяджэння (14 мая), а не да запаўнення яго 2/3 складу, што для пачатку працы новага ВС трэба 174 дэпутаты. Але Канстытуцыя не вызначала, што такое агульная колкасць дэпутатаў, а ВС быў правамоцны пры зборы не менш чым 240 прадстаўнікоў (2/3 ад 360 чал.).

Рашэнне Канстытуцыйнага суда журналіст В. Жданко назваў ”цвердым і катэгарычным адпорам усім спробам узурпацыі улады”, хаця не існавала ніякай надзеі і гарантыі, што яно будзе выконвацца і не праігнаруецца. Гэта мужны крок суддзяў мог стаць “магутнай зброяй супраць тых сіл, якія захочуць спіхнуць дзяржаву са шляху дэмакратыі і аб’явіць законам уласнае уяўленне аб мэтазгоднасці і карысці”. Добрыя словы адрасаваліся купцы людзей, на якіх выпаў лёс адказнасці за будучае беларускай прававой дзяржавы, паколькі згодна з данымі ад 12 кастрычніка сацыялагічнай службы “Грамадская думка”, 37 % апытаных ёй абыякава ставіліся да шматпартыйнасці, а цалкам адмоўна да гэтага аднеслася 29 % рэспандэнтаў. Таму не дзіўна, што Замяталін 11 кастрычніка даручыў Дому друку скасаваць дамову з газетамі “Народная Воля”, “Белорусской деловой газетой”, як было сказана, “по техническим причинам”. Аблвыканканам было загадана спыніць выданне ўсіх недзяржаўных сродкаў да часу іх перарэгістрацыі[258].

Лукашэнка на з’ездзе федэрацыі прафсаюзаў гаварыў, што ён ніколі не імкнуўся да дыктатуры, а ўсе інтрыгі ВС і Канстытуцыйнага суда пачаліся са скарачэння ім аплаты дзяржорганаў, дакладней дэпутатаў і суддзяў, якія “заеліся, зажраліся” і бралі заробку больш за яго, прэзідэнта. Ён гаварыў, што разгляд ягоных указаў у ВС толькі дэстабілізіруе абстаноўку у Беларусі[260]. “Гэтыя людзі заеліся і хаця я іх прывёў да улады, яны не выканалі галоўныя мае патрабаванні – павярнуцца тварам да гэтага няшчаснага народа..,заняліся дзяльбой кватэр пад сябе, забеспячэннем сваякоў, звязаліся з камерцыйнымі структурамі”. ВС аказваецца спавітым мафіёзнымі сувязямі, а таму, наіўна пытаецца Лукашэнка, каму патрэбны такі парламент, які не можа сабраць уласных 200 дэпутатаў і дзе адзін галасуе за семярых? “Трэба гэтаму бязладдзю пакласці канец”. А менавіта, гразіўся прэзідэнт, калі 29 лістапада не будзе выбрана дастаткова дэпутатаў, то ён увядзе прамое прэзідэнцкае праўленне, “каб захаваць дзяржаву”. Бо, аказваецца, “ўсеуладдзе гэтага парламента скончылася пасля таго, як гэты ж парламент прыняў новую Канстытуцыю і устанавіў інстытут прэзідэнтства, заявіўшы аб раздзяленні уладаў і паўнамоцтваў розных галін улады.” “Я не супраць роўнасці, але ў грамадстве павінен быць стрыжань, ствол, ад якога растуць гэтыя галіны. І гэты ствол–кіраўнік дзяржавы”[262] з-за магчымасці зрыву выбараў пры тым, што яны павінны адбыцца пры старой норме яўкі выбаршчыкаў у 50 %. У ВС усяго было вылучана па 141 акрузе 935 прэтэндэнтаў.

У сувязі з гэтым, 25 кастрычніка прэзідыум ВС прыняў заяву, дзе выказванні Лукашэнкі аб нежаданні яго выконваць Канстытуцыю, знявагу у адрас дэпутатаў, пагрозы ўвесці прамое прэзідэнцкае праўленне назваў пачаткам “працэса разбурэння асноў прававой і грамадзянскай стабільнасці”, аднабаковым захопам паўнамоцтваў “іншых самастойных галін улады,..што прэзідэнт паслядоўна знішчае любыя праявы іншадумства і крытыкі у свой адрас”. Праявамі падобнага называлася адмова прэзідэнта прадставіць справаздачу аб выкананні бюджэта, пагрозы і ціск на дэпутатаў, зрыў сесіі ВС, умяшанне ў дзейнасць КС, забарона тэлевыступу старшыні ВС, забарона друку “Беларускай дзелавой газеты, Народнай Волі, Імя”. Лукашэнка быў пакліканы да “разумнага кампрамісу”[264].

30 кастрычніка Канстытуцыйны суд прызнаў правамоцнымі змяньшэнне ВС яўкі 25 % выбаршчыкаў для прызнання легітымнымі ўсіх выбараў. Сюды звярнуўся Д. Булахаў з просьбай разгледзіць пратэст прэзідэнта і ягоны указ аб недапушчальнасці прынятай квоты і забеспячэнні роўных магчымасцяў пры правядзенні выбараў.

Генпракуратура 4 лістапада спыніла следства аб збіцці дэпутатаў ад апазіцыі ў сувязі з немагчымасцю ўстанавіць асоб, якія падлягаюць прыцягванню да судовай адказнасці. Пастанова гаварыла пра перапыненне крымінальнай справы наступным чынам.

“Ст. следователь по особо важным делам при Генеральном прокуроре Республики Беларусь ст. советник юстиции Бролишс Я. Я., рассмотрев дело о событиях в Доме правительства, возбужденное 12.04.95 г. по ч. 2 ст. 201 и ч. 2 ст. 167 УК РБ, установил:

11 апреля 1995 года депутаты Верховного Совета республики Беларусь Аксамит Н. В., Борщевский Л. П., Крижановский Н. К., Наумчик С. Н., Позняк З. С., Шут А., Трусов О. А. и другие – всего 19 человек объявили акцию политического протеста в виде голодовки и в связи с этим в вечернее и ночное время остались в зале заседаний Верховного Совета, расположенном в Доме правительства в городе Минске.

В 20 часов 09 минут 11 апреля в дежурную часть Управления внутренних дел горисполкома поступил анонимный телефонный звонок о том, что Дом правительства заминирован и возможен взрыв. Обследованием первого и второго этажей Дома правительства, в том числе и зала заседаний, произведенным саперами, взрывных устройств не обнаружено, о чем в 0 часов 30 минут 12 апреля составлен акт. Вместе с тем, с ссылкой на сообщение о минировании и возможности взрыва, в 2 часа 50 минут депутаты против их воли насильно выдворены из зала и здания и групами по 2-5 человек вывезены в различные места города. После выдворения депутатов произведен досмотр их личных вещей, оставшихся в зале заседаний.

Депутаты показали, что в их удалении из Дома правительства участвовало значительное количество служащих милиции, армии и неопознанных ими формирований, действовавших беспричинно грубо, наносивших им удары кулаками, ногами и резиновыми палками. По заключению судебномедицинской экспертизы у семи прошедших освидетельствование депутатов имелись легкие, не повлекшие расстройство здоровья телесные повреждения в виде множественных кровоподтеков, причинение которых возможно при обстоятельствах, указанных пострадавшими. Аналогичные телесные повреждения имелись у трех депутатов, не обращавшихся в бюро экспертизы.

Установлено, что в Доме правительства были военнослужащие внутренних войск первой роты войсковой части 3214 в количестве 37 человек, первой роты войсковой части 5448 в количестве 43 человек, отряд милиции особого назначения МВД в составе 86 человек, 24 служащих Главного управления охраны МВД. Эти военнослужащие и работники милиции допрошены и показали. что насилия к депутатам не применяли. Кроме вышеназванных в Доме правительства были и совершали активные действия в отношении депутатов подразделения, ведомственная принадлежность и личный состав которых седствием не установлены. Имеющиеся в деле данные об участии в расследуемых событиях военнизированного формирования органов госбезопастности по борьбе с терроризмом руководство КГБ не подтвердило. Причастность армии к происшествию в Доме правительства Министерство обороны отрицает.

Управлением охраны при Президенте республики неоднократные запросы прокуратуры оставлены без реагирования. Кассеты видеозаписи, выполненной в зале заседаний Верховного Совета, Администрация Президента следствию не передает. Содержимое кассет имеет существенное значение для определения круга участников расследуемых событий, установления их личности, степени участия и возможной вины и, таким образом, установления истины по делу.

Собранные доказательства свидетельствуют о том, что десяти народным депутатам Верховного Совета республики Беларусь, на которых распространяется положение ст. 37 о депутатской неприкосновенности Закона “О статусе народного депутата”, действиями представителей власти причинены телесные повреждения. Однако установить конкретные лица и обстоятельства причинения телесных повреждений по настоящее время не представилось возможным. Также не представилось возможным установить личность гражданина, передавшего ложное сообщение о минировании Дома правительства и о возможности взрыва.

Учитывая, что по делу исчерпаны все возможности для собирания дополнительных доказательств следственным путем, руководствуясь п. 3 ст. 194 УПК РБ, постановил:

Предварительное следствие по делу приостановить за неустановлением лиц, подлежащих привлечению в качестве обвиняемых.

Ст. следователь, ст. советник юстиции Я. Я. Бролишс”[266]. С. Навумчык назваў спыненне следства вынікам таго, што “перад самадурствам і прававым бязмежжам прэзідэнцкай улады сістэма пракратуры вартае гэтулькі ж, колькі Канстытуцыя і парламент і свабода слова”. Ён не выключаў у сувязі з гэтым і “палітычнага забойства афіцыйных лідэраў”[268]. Пракуратура ўсяго толькі перапыніла крымінальнае следства, а гэта азначае, што адплата за ўчынкі па азначанай справе немінучая, у тым ліку і што тычыцца звужэння ці пашырэння кола адказных людзей. Такі суд і грамадскі трыбунал стануць выпрабавальным тэстам на дэмакратызм для новай улады, якая павінна не на словах, а на справе пакончыць з недасягальнасцю ад кары камарыллі, якая сфарміравалася ў касту беспакараных з рою ліслівых халуёў, якія ў небяспечны для сябе момант гатовы заявіць, што яны ні пры чым, што яны толькі выканаўцы, што яны проста ахвяры часу, абставін і прымусу.

3-4 лістапада адбылася сустрэча дэпутатаў ВС 12 склікання з Лукашэнкам. У апраўданне сваіх дзеянняў Лукашэнка гаварыў, што Канстытуцыя мае нормы, дазваляючыя дваякае тлумачэнне і правапрымяненне, у тым ліку адносна тэрміну паўнамоцтваў ВС (арт. 81 і арт. 91). Артыкул 82 Канстытуцыі (пра скліканне першага пасядэжэння ВС на працягу 30 дзён пасля выбараў) не агаворваў мінімальную колькасць депутатаў (кворум), а арт. 7 закона аб ВС устанаўліваў правомоцнасць ВС пры абранні ў яго 2/3 депутатаў. Гэта дазваляла больш чым у 100 акругах пасля выбараў працаваць адначасова двум старым і новым дэпутатам, што пярэчыла ашчадным адносінам прэзідэнта да казённых ці народных грошай. Выхад, на яго думку, заключаўся ў карэкціроўцы Канстытуцыі, нормы якой сталі “причиной парламентского кризиса”. Таму, гаварыў Лукашэнка, гэта мана быццам я супраць парламента. Наадварот, гэта ідэя “вечной националистической оппозиции”. Над гэтым пахавальным намерам “на фоне общей пассивности неустанно трудилась опозиция”. Лукашэнка адхіліў рашэнне Канстытуцыйнага суда аб прахадной квоце выбаршчыкаў у 25 %, “інакш я адмяжуюся ад усякага роду выбараў”. Затым ён гаварыў пра сваю падтрымку дэпутатаў ВС новага 13 склікання. Уся сутнасць бягучага палітычнага моманта, па яго сцвярджэнню, заключалася ў пераходзе ад “парламентской республики, основанной на всевластии Советов”, да прэзідэнцкай рэспублікі з уласным самадзяржаў’ем, у сувязі з чым ён заклікаў прывесці ў парадак прававое поле, гэта значыць “аддаваць пад суд начальнікаў-злодзеяў”. Ён раіў выконваць свае ўказы, інакш пагражаў, што “службовыя асобы любога узроўня будуць неадкладна зволены з работы” за непаслухмянасць. М. Грыб тут жа выразіў занепакоенасць тым, што калі ВС самараспусціцца, тады выканаўчая ўлада, або прэзідэнт, увядзе “прамое ці крывое праўленне” аднымі сваімі ўказамі[270], пасля чаго пайшоў шум пра яго ўхваленне нацыстскага парадку пры Гітлеру як узорнай мадэлі для пераймання. Прэзідэнту давялося абвяргаць абвінавачванні ў яго сімпатыях да фашызма, якія, як ён заявіў, прыдуманы журналістамі і спланаваны “у інтарэсах нацыяналістычных сіл, якія пацярпелі паразу на майскіх выбарах, імкнуліся сарваць усенародны рэферэндум і стварыць у Беларусі сітуацыю нестабільнасці і хаоса”. Новых выбараў не будзе, заявіў ён з дыктатарскай рашучасцю: ”гэта апошнія парламенцкія выбары у Беларусі на бліжэйшыя пяць гадоў, бо я не буду выкідваць мільярды на бесталковыя выбары, на якія народ не ходзіць”. Расія застаецца адзінай дружалюбнай нам краінай, але ”пакуль я з’яўляюся прэзідэнтам, аб’яднанне дзяржаў не адбудзецца”. [272].

І хаця на чарговай нарадзе ў прэзідэнта 20 лістапада нават Сяргей Лінг гаварыў, што “мы стварылі сістэму, якая ўсякія рэформы душыць на карані”, А. Лукашэнка ўпарта ішоў на канфрантацыю з упэўненасці ў сваю выключнасць, безумоўнае права на лідэрства і беспакараную неміласэрнасць да неслухаў і непакорных[274].

Лістападаўскія давыбары праходзілі сярод 865 кандыдатаў, сярод якіх пераважалі начальнікі розных узроўняў і якім прадстаяла вынімаць з пісанай торбы цуды дабрабыту. З прэзідэнцкай вертыкалі балатавалася 41 асоб, ад “былых” дэпутатаў ВС ішло 37, ад БНФ – 69, ад камуністаў 121 асоба. Увогуле ў другі раз балатавалася практычна палова (426) кандыдатаў у дэпутаты[276] ён сказаў, “Улада валяецца ў гразі.., мне не трэба абсалютнай улады. ВС прызначаны не для галадовак, а для стварэння законаў.. Я часта вымушаны займацца тым, чым не павінен, гэта значыць, раблю даручэнні, каб сілай улады выправіць становішча. Навошта мы надзімаем шчокі”. Мінаваць канцэнтрацыі ўсёй улады у сваіх руках яму не выпадала, бо міжволі даводзілася ўмешвацца ў дробязі. А па-другое, гаварыў ён, калі “абсалютная ўлада–гэта абсалютная адказнасць, тоя я гатовы да абсалютнай адказнасці”. Мінаваць абсалютызму у яго ніяк “не атрымліваецца”[278]. А што да выдалення апазіцыі з Авальнай залы, то навошта «с ними церемониться,..мы их чуть ли не на руках уносим с тех мест, где они нарушают законы»[280]. У першым туры яны выбралі 18 дэпутатаў ВС, у другім – 59 чал., а разам у двух турах – 198 дэпутатаў ад 16 партый[282]. Такі блок намячаўся з улікам таго, што камуністы занялі 42 месцы (21 %), а наменклатурныя аграрыі – 48 або 24 %. Вялікі ўдзел камуністаў у выбарах прывёў да росквіту настальгіі па былым СССР. Яны вярнулі выбаршчыкаў у мінулае і сваёй перамогай спраўдзілі іх ілюзіі ў лёгкасць хуткіх рашэнняў пры дакрэтава-лагернай мадэлі жыцця.

Лукашэнка перамог у гэтым процістаянні, бо 14 снежня КС прызнаў не адпаведнымі Канстытуцыі 14 артыкулаў закона ВС аб ВС. Прэзідэнт перамог тактыкай раскола, шляхам закрытых перамоў з будучымі фракцыямі новага ВС дзеля атрымання паслухмянага і абачлівага парламента. Першым на іх пайшоў будучы спікер Сямён Шарэцкі. Першае пасяджэнне ВС 13 склікання было назначана на 9 студзеня 1996 г.

Выбары 1995 г. сталі “вынікам пасіўнасці і абыякавасці” выбаршчыкаў”[284] і які нястрымна жадаў вярнуцца ва ўпадабаны савецкі лад, дзе любую праяву сваёй нацыянальнай адметнасці адмяталі, сціралі, як нешта брыдкае і заганнае[286]. Таму новы гарант Канстытуцыі, які ўяўляў сябе нясучым ствалом валадарнага дрэва, узмахнуў сякерай, каб смела адсекчы ад яго высахлую або сбанкручаную заканадаўчую галіну. На працягу 1995 года акружэнне А. Лукашэнкі па вопыту Расіі 1993 года прагнула пазбавіцца ад прадстаўнічай улады і апазіцыі у ёй, бо тая спрабавала “стоять на страже конституционного строя, законности в стране..на пути установления президентской диктатуры, президентской вседозволенности и произвола”[288], каб ачысціць палітычнае поле ад актыўнага супраціву, а прадстаўнічую ўладу ад усякай апазіцыі, каб мець яе выключна падкантрольнай і лаяльнай дэкарацыяй. Па вобразнаму назіранню А. Лябедзькі, на месцы шматгаліновага дрэва ўлады застаўся адзін аружэйны ствол[290]. Манапалізацыя выканаўчай улады ў руках прэзідэнцкай адміністрацыі залажыла “асновы аўтарытарытарнай дзяржавы”[292] подтрунивал над сыном-оппозиционером, – Что? Получил по пысе от свядомых белорусов? И чем же они отличаются от коммунистов?

Аналогии с «невыездным» парткомом напрашивались сами собой.

-           Эх, должна же быть какая-то справедливость! – огорчался я. – Это, какое-то недоразумение. БНФ борется против блата и привилегий, разве он может быть нечистоплотен?

-           В политике не может быть чистоплотности. Сволочи они, еще большие, чем бюро горкома, – науськивал отец-идеолог. – Блат у них еще от фашистских полицейских тянется (ассоциацию с полицаями навевала тогда старым коммунистам белорусская символика). Не грусти и без этих говнюков пробьемся.

Ничего другого не оставалось, как пробиваться без говнюков, и я стал депутатом Верховного Совета. Первые относительно свободные выборы в Беларуси ввергнули в политику вчерашних слесарей и терапевтов, попов и журналистов районных газет. Большинство из тех, кто оказался на профессиональной основе в Парламенте, так и не смогли вернуться к старой профессиональной деятельности. В отличие от меня, к Лукашенко в правительство идти отказался, а вернулся на работу радиоинженера. Большая политика сродни наркотической зависимости. Потихоньку, понемножку она ломает жизнь человека, делает ее бессмысленной без себя. Это особенно актуально на изломах истории. Когда сельский механизатор, попавший в водоворот бурных событий, меняет судьбы стран и континентов. Когда крашеные блондинки особенно горячи и могут в порыве страсти высосать у партнера глаз. Когда рушатся устоявшиеся веками каноны и любимая бабушка, образец семейной традиции, неожиданно бросает порученных ей внуков и бежит с артистом Пистолетовым в город Кандалакшу. Значит, излом истории наступил.

В Белорусском Верховного Совета XII-го созыва появилась оппозиция. Слово для консенсунсной традиционной культуры ругательное. Говорят, что аборигены Новой Гвинеи могут сидеть возле костра много суток, пока достигнут консенсуса, и никакого «большинства» и «меньшинства». Слово «Оппозиция» нагло выпячивало, что среди единого белорусского народа есть отщепенцы, не согласные с большинством. Следует отметить, что я стеснялся тогда называть себя оппозиционером и нежно смущался, когда приходилось объявлять себя депутатом от оппозиции.

Верховный Совет XII-го созыва, наверное, был самым народным Парламентом, ибо представлял собой срез того белорусского общества. Номенклатура, частично растерявшаяся без указки из Москвы, частично настроенная сделаться богатыми людьми, карьеристы, попавшие во власть и ищущие себе там стабильное место, мошенники, желающие ловить золотую рыбку в мутной воде, романтики, верящие, что перестроить страну можно быстрее, чем высморкаться, честолюбцы, просто мелкие спекулянты, проститутки и пр., и пр. В общем всё то, что окружает нас в обыденной жизни.

Итак, была объявлена «Оппозиция», стержнем её стал БНФ. Будучи в меньшинстве, большинство оппозиционеров наивно верило, что именно их поддерживает большинство народа. Невесть откуда взявшиеся свядомыя беларусы стали дербанить традиционное белорусское общество. Большинство из оппозиционеров могли в то время легко войти в правительство и перестать быть оппозиционерами, но этому мешали два обстоятельства. Одним из них хотелось полной власти, а не её части, а другим казалось, что в составе старой госмашины они не смогут построить Рай на земле для своего народа. Революционный задор бил через край: « Весь старый мир мы разрушим до основания, а затем мы новый светлый мир построим…».

Наиболее яркими депутатами в демократическом крыле были: Сергей Антончик, Леонид Борщевский, Юра Беленький, Дмитрий Булахов, Виктор Гончар, Иван Герасюк, Валентин Голубев, Борис Гюнтер, Владимир Грибанов, Леонид Зданевич, Виктор Каковка, Александр Лукашенко, Николай Маркевич, Владимир Новик, Игорь Пырх, Владимир Сапронов, Владимир Станкевич, Галина Семдянова, в общем было довольно много нестандартных личностей.

Оппозиция в Верховном Совете образовывалась вокруг нескольких человек из БНФ. Это в основном были историки В. Голубев, З. Позняк, О. Трусов. Самих членов БНФ не хватало для образования целой большой фракции, поэтому упражнялись в вариациях типа: оппозиция на платформе БНФ, Демократическая плынь, Демократический Клуб. В Демократический клуб входило около ста депутатов. Романтика являлась основным заболеванием «оппозиции» Верховного Совета 12 созыва. Демократическому крылу казалось, еще рывок и дорога в «Светлое будущее» будет проложена. Болел ею и я. Впрочем, от людей, воспитанных на исторических приммерах энтузиастов первых пятилеток, героев целины и Заполярья, нельзя было ожидать рассудительности. Позняк, Заблоцкий, Беленький, Голубев твердо взяли за ориентир эстонскую модель развития страны. При этом культурно-национальному вектору во фракции придавалось приоритетное значение.

Я никогда не отрицал важность национал-культурного фактора, но всегда отводил ему вспомогательную роль. Я формулировал ее так: «Все дети рождаются одинаковыми, только по цвету отличаются: одни белые, другие черные, третие желтые. Но потом им начинают говорить: Ганс, ты же немец, ты не можешь делать брак. Твой дедушка Пауль тоже был немцем, и он никогда не делал брак. Немцы не делают брак.» Т. е. появляется миф, который может принести пользу в производственных отношениях. С одной стороны, я поддерживал идею создания «мифа», с другой – видел явный перебор в этом направлении. Тем более, когда СССР развалился и экономику били страшные судороги.

Я вначале пытался спорить с Позняком, потом понял, что это бессмысленно. Зенон Позняк был человеком, не терпящим возражений по вопросам, которые у него в голове уже сложились. Определенный раскол наметился уже в 1991 году, в Беларуси стали образовываться партии. В виде реакции на правый уклон БНФ в экономике, который олицетворяли собой Заблотский, Беленький, Новик, образовалась Социал-демократическая Грамада, одним из основателей которой стал я. В Крестьянскую партию вступил депутат Зданевич. На заседания оппозиции стало приходить все меньше людей. Одной из причин этого кризиса я считаю личные качества Зенона Позняка, как человека, не желающего не умеющего найти компромисс.

Наиболее интересным моментом в работе Верховного Совета и для меня лично было принятие Закона «О собственности». Наша страна пережила два Великих Перелома, когда собственность отбирали и эшелоны ссыльных «кулаков» и нэпманов нескончаемыми потоками тянулись за туманом и за запахом тайги. И когда частную собственность опять признали и разрешили богатеть.

О первом переломе я слышал от дедов и отца, второй я сам устраивал. Самое главное, что сегодняшние богачи относятся ко мне без всякой благодарности, никто и не думает купить мне маленький домик на берегу теплого моря, где бы я мог писать в перерывах между ловлей рыбки мемуары. Хотя своими миллионами они во многом обязаны именно мне. Но вернемся в 1991 год.

Страна, наколенная до кипения металла, ждала перемен. Мировые цены на нефть упали, и нефтедоллары не могли удовлетворить аппетиты державы и ее народа. Цены на товары внутреннего спроса еще не были отпущены, и их остро не хватало, чтобы покрыть товарный дефицит. Московское правительство печатало деньги, потому что республики одна за одной отказывались платить налоги в Федеральный Центр. Повсеместно вводилась талонная система. Социалистическая экономика, как и вся государственная машина, тряслась в конвульсиях.

Панацея была объявлена номенклатурой: «Частная собственность спасет народ и страну!». Первые кооперативы уже доказали, что если брать государственные ресурсы по государственным ценам, а свой товар продавать по ценам коммерческим, то можно хорошо заработать.

Закон, предложенный правительством не прошел, не прошел и закон, предложенный и разработанный Заблотским по эстонской модели и внесенный оппозицией. Верховный Совет отправил проекты на доработку в Коммиссию по экономической реформе. Закон был ключевым для начала рыночных отношений и не терпел затяжки. Написать закон за выходные предложил я. Кавалерийские атаки всегда увлекали меня своей стремительностью и свистом ветра в ушах. Члены комиссии Алампиев, Малашко, Шкапич, Коковка взяли ящик пива и, оставшись на выходные в комиссии, слепили из двух законов один. Некоторые накладки потом исправляли еще полтора года, но в основном закон получился весьма симпатичным с легкой кислинкой. Аламиев, я, Каковка были членами социал-демократической фракции, и закон получился довольно левым. Одним из ключевых пунктов этого закона считаю то, что Верховный совет утверждал перечень предприятий не подлежащих приватизации. Это спасло наши транзитные трубопроводы от приватизации Российскими алигархами, на которую уже готовы были идти и правительство Кебича и некоторые наши либералы. Единственной прорехой, допущенной возможно из-за паров пива Крыница «Бархотное», является то, что небольшой продуктопровод (по нему идет дизель и бензин из Новополоцка в Латвию) мы просрали

[2] Там жа , с. 62

[4] М. И. Гриб Белорусский мост. (Великие Луки).,2006. С. 55

[6] А. Майсеня. Референдум, как средство поссорить белоруссов // Народная газета 22 лютага 1995 г.

[8] Звязда за 2.3.1995 стар.1. Гэтыя ілюзіі трымаюцца і зараз у большасці насельнікаў (Я. Романчук. Семантическая шизофрения// Белорусская газета. 4. 12. 2006. С. 14)

[10] Навумчык Сем гадоў Адраджэння, альбо фрагмэнты найноўшай беларускай гісторыі (1988-1995). Варшава-Прага., 2006. С. 111.

[12]. В. Жданко. Трэццяя спроба рэферэндуму. // Звязда 17 сакавіка1995 г.

[14] Н. Гиль. У времени в плену. Страницы жизни Геннадия Карпенко. М.,2001. С. 130.

[16] Народная Газета 4 студзеня 1995 г.

[18] Карпенка. Г. Беларусь: шлях у тупік. // Свабода. 1 лютага 1995. г. С. 5.; Н. Гиль. У времени в плену...С. 129.

[20] А. Федута. Лукашенко. М.,2005. С. 219.

[22] І. Сідар нас уцягваюць у расійскі кацёл. // Свабода. 22 лютага 1995 г..

[24] А. Алесин. Подводные лодки в лесах под Вилейкой. // Белорусы ирынок. 26 декабря 2006 г.

[26] Свабода. 11 студзеня 1995 г. с.1.

[28]. П. Панкратава. Усе рванулі у дэпутаты. // Свабода. 10 сакавіка 1995 г.

[30] Свабода.18 студзеня 1995. г. с. 2.

[32].В. Тамашэвіч. Прэзыдэнт слухае дэпутатаў праз вушы КДБ і запрашае ветэранаў на вайну. //  Свабода. 8 лютага 1995 г. С. 2.

[34] М. И. Гриб. Белорусский мост. (Великие Луки)., 2006. С.92

[36] Народная газета 1 лютага 1995 г.

[38]. Ю. Малумаў. Пакуль не было выпадкаў каб хтосьці з каманды Лукашэнка аказаўся замешаным у карупцыйных справах. // Звязда 8 лютага 1995 г.

[40]. Л. Лазар. Парламент уразае льготы. // Звязда 10 лютага 1995 г.

[42]. М. Гриневицкий. Интересы России принять к исполнению. // Свабода 5 лютага 1995 г.

[44]. Решение Конституционного суда Республики Беларусь. // Народная газета 18-20 лютага 1995 г.

[46] Народная газета. 17 лютага 1995 г.

[48] А. Майсеня. Реферэндум как средство поссориь Беларусь». // Народная газета 22 лютага 1995 г.

[50] И. Гришан «Все ясно, как в тумане» // Советская Белоруссия. 18 сакавіка 1995 г.

[52]. М. Каспяровіч. Прзідэнт незадаволены тэлебачаннем, але хоча трымаць яго пры сабе. // Свабода 1.3.1995

[54] П. Натчык. Выбары Вярхоўнай Рады Рэспублікі Беларусь і першы Лукашэнкаў рэферэндум у 1995 г. // Найноўшая гісторыя беларускага парляментарызму. Мн., 2005. С. 67.

[56]. А. Груздзіловіч. Парламент збіраецца працягваць сваю дзейнасць на заканадаўчым полі, але фінансавае поле яго дзейнасці ўжо абмежавана. // Народная газета 18-20 сакавіка 1995 г.

[58] У “Звяздзе” 18 сакавіка ў артыкуле А. Мельгуя, гаварылася, што «доказы для змены сімволікі будзе цяжка знайсці». Гэта адзначалася як сімптом «выспявання палітычнага перавароту».

[60]. Белінфарм: У атаку рвуцца ўсе. Хто першым адступіць ? // Звязда 22 сакавіка 1995 г.

[62] Там же с. 15.

[64] Там жа.с. 26.

[66] Там жа. с. 29.

[68] Там жа. с. 34.

[70] Там жа. с. 40.

[72] Там жа.с. 43. У Савецкай Беларусі апублікавана прамова А. Лукашэнкі з загалоўкам, што ён прапанаваў ВС скласці паўнамоцтвы на працягу тыдня.

[74] Там жа. с. 50.

[76] Там.жа. с 54.

[78] Там жа. с. 68.

[80] Там жа. с. 21.

[82] Там жа. с. 23.

[84] Там жа. с. 27.

[86] Там жа. с. 29.Пра дэстабілізацыю гаварылі Леанід Звераў (с. 32), і В. Голубеў (с. 33).

[88] Там жа. с. 38.

[90] Там жа. Бюлетэнь № 90. с. 47.

[92] Там жа. с. 52.

[94] Там жа. с. 55.

[96] Там жа. с. 62.

[98] Там жа. с. 69.

[100].Там жа. с. 19.

[102]. В. Жданко. Плесбіцит  можа прывесці не толькі да тых вынікаў, на якія разлічвае прэз-т» // Звязда. 28 сакавіка 1995 г.

[104] Ксеракопія надрукавана ўСвабодзе за 7 красавіка 1995 г.

[106] Народная газета ад 11 красавіка 1995 г.

[108] Шаснаццатая сесія Вярхоўнага... Бюлетэнь № 92. С. 2-3.

[110] Там жа. с. 30.

[112] Там жа. с. 10.

[114].М. Грынявіцкі. Тры новыя пытанні на рэферэндум. // Свабода .7 красавіка 1995 г.

[116] Там жа.с. 24.

[118] Там жа с. 35-36.

[120] Там жа с. 32.

[122] Там жа с. 36-37.

[124] Там жа. С. 42.

[126] Там жа с. 6.

[128] Там жа с. 8.

[130] Шаснаццатая сесія ...с. 10.

[132] Там жа с. 13.

[134] Там жа с. 16.

[136] Там жа с. 24.

[138] Там жа с. 25.

[140] Там жа с. 27

[142] Там жа с. 27-28.

[144] Там жа с. 35.

[146] Там жа с. 38.

[148] Там жа с. 40.

[150] Там жа, бюлетэнь № 94. С. 38. Спіс на с. 42-47 там жа.

[152]. В. Каліноўскі. Дэпутатаў білі ці крыху памялі бакі? // Народная газета 12 красавіка 1995 г.

[154]. С. Навумчык. Іхнія рукі ўжо ў крыві. // Свабода 21 красавіка 1995 г.

[156] В. Володкевич.,А. Старикевич. Политический театр...

[158] Там жа с. 6.

[160] Там жа с. 9.

[162] Там жа с. 11.

[164] Там жа с. 12.

[166] Там жа с. 14. С. Навумчык паўтарыў гэта ў кнізе сваіх успамінаў.

[168] Там жа с. 16.

[170] Там жа с. 17.

[172] Там жа. С. 25.

[174] Там жа. С. 4. Па сведчанні самога Л. Сініцына, А. Лукашэнка знаходзіўся ў Доме Урада і кіраваў дзеяннямі камандуючага МУС Валянціна Агальца і першага намесніка старшыні КДБ Валерыя Кеза (А. Федута. Лукашенко. М., 2005.С. 235). У склад крымінальных злачынцаў гэтай групы С. Навумчык дадае камандзіра групы “Альфа” Юрыя Бародзіча, М. Цесаўца, В. Каралёва, А. Кастэнка, І. Ціцянкова і слушна лічыць, што суд над імі стане меркай дэмакратызацыі новай улады (С. Навумчык. Сем гадоў Адраджэння...С. 119, 123-124). Магчыма гэта будзе грамадскі трыбунал.

[176] Там жа с. 6-7

[178] Там жа. Бюлетэнь № 96. С. 2.

[180] Там жа с. 10.

[182] Там жа с. 12.

[184] Там жа с 23, 48-53. Спіс галасавання за ратыфікацыю дагавора. У тым ліку не галасавалі Багоўцаў, Балоцін, Булахаў, Камай, Карпенка, Летка, Маісееў, Мацкевіч, Станкевіч, Сямашка, Уласенка, Шушкевіч.

[186] Там жа. С. 49.

[188] Там жа, с. 51.

[190] Там жа. С. 52.

[192] Там жа с. 45.

[194] Там жа с. 48.

[196]. Оппозиция добилась своей цели. Перадавіца. // Советская Белоруссия. 13 красавіка 1995 г.

[198]. І. Гермянчук. Банда Лукашэнкі выканала загад свайго гаспадара. // Свабода. 15 красавіка 1995. С. 1-2.

[200]. А. Лукашенко. Политик, который претендует на роль национального лидера, должен говорить правду. З інтэрв’ю Независимой газете. // Советская Белоруссия. 19 красавіка 1995 г.

[202]. С. Дубавец. “Аперацыя Ы”. // Свабода 6 мая 1995г

[204]. С. Станкевіч. Жарты з запалкамі. // Свабода 13 мая 1995 г. С. 4.

[206] С. Калинкина. Зенон Позняк: Мы принесли себя в жертву. // Имя 20 апреля 1995 г.

[208]. В. Жданко. Найбольш кандыдатаў вылучылі палітычныя партыі, найменш–сходы па месцы жыхарства.// Звязда 28 красавіка 1995 г.

[210] З паведамлення Белінфарм. // Звязда 20 мая 1995 г.

[212] Свабода 13 мая 1995 г. с.1.

[214]  В. Ходасевич. Все устремились к овальному залу. // Народная газета 27 мая 1995 г.

[216] Народная газета 17 мая; Звязда 20 мая 1995 г.

[218] С. Калинкина. Не плачь, капитан ! // Имя 31 мая 1995 г.

[220]. Обращение президиума Верховного Совета к избирателям. // Советская белоруссия. 25 мая 1995 г.

[222] Ю. Лешкевич. Акция-без санкции, ОМОН-без церемонии. // Народная газета 31 мая 1995 г.

[224] Яго інтэрв’ю надрукавана ў Народнай газеце за 6 мая.

[226] П. Якубович. Главное надежда. // Советская Белоруссия. 25 мая 1995 г.

[228] В. Цыганкоў. Трэба паступіцца прынцыпамі, каб не страціць Беларусь. // Свабода 9.чэрвеня 1995 г.

[230]. А. Сяржан. Да тыраніі адзін крок. // Свабода 13 мая 1995 г.

[232] А. Майсеня. Тьма власти или о пользе просвещенной политики // Народная Воля. 18-25 ліпеня 1995 г.

[234] М. Гриб. Белорусский мост…С. 98.

[236] А. Груздзіловіч. Пераможцы рэферэндуму не справіліся з дзввюма сотнямі старых дэпутатаў. // Свабода. 16  чэрвеня 1005 г.

[238] Інтэрв’ю з Я. Бролішсам. // Свабода. 16 чэрвеня 1995 г.

[240] А. Груздзіловіч. Навошта 31 дэпутатаў ...

[242] М. Грыб выхад трэба ўукаць калект намаганнямі. // Звязда 30 чэрвеня 1995 г.

[244] Звязда ад 31 жніўня 1995 г.; Свабода ад 25 жніўня 1995 г.

[246] Звязда ад 8 верасня 1995 г.

[248] М. Гриб. Белорусский мост…С. 101.

[250] Звязд за 14 верасня 1995 г.

[252] В. Каліноўскі. Непрыемная навіна з Вярхоўнага суда для Зянона Пазняка //  Звязда 21 верасня 1995 г.

[254]. Ю. Лашкевіч. Партыі вызначыліся, альбо хто з кім. // Звязда 11 кастрычніка 1995 г.

[256] В. Жданко. Законнасць Вярхоўнага Савета падцверджана Канстыуцыйным судом. // Звязда 11 кастрычніка 1995  г.

[258] Паведамленне дэпутатаў апазіцыі БНФ у ВС. // Свабода 13 кастрычніка 1995 г.

[260] Звязда ад 21 кастрычніка 1995 г.

[262]. В. Жданко. У спрэчцы аб працэнтах перамог прэзідэнт. // Звязда 24 кастрычніка 1995 г.

[264] Куклов В. В цивилизовнном обществе..

[266]. М. Дзябіла. Дэпутатаў у Авальнай залі усё ж пабілі. // Звязда ад 31 кастрычніка 1995 г.

[268] С. Навумчык. Сем гадоў Адраджэння...С. 123-124.

[270] Інтэрв’ю надрукавана ў газеце Свабода 28 лістапада 1995 г.

[272] А. Лукашенко. Я ошибок в Республике Беларусь, в том числе в Конституционном суде, как глава государства допустить не могу. // Имя 15 ноября 1995 г.

[274] Доклад А. Р. Лукашенко на республиканском совещании руководителей областных, городских и районных органов власти// Советская Белоруссия. 22 лістапада 1995 г.

[276]. В. Каліноўскі. 14 мая і 10 снежня–два дні, якія ускалыхнулі беларусь. // Звязда ад 30 снежня 1995 г.

[278] Советская Белоруссия 29 лістапада 1995 г.

[280] Советская Белоруссия. 1 снежня 1995г.; В. Цыганкоў. 10 снежня ёсць шанц абраць парламент. // Свабода 2 снежня 1995 г.

[282] В. Цыганкоў. Беларусь мае парламент. // Свабода 12. снежня 1995 г.

[284] С. Дубавец. Строй, в котором мы живем. // Свабода. 28 ліпеня 1995 г.

[286] А. Майсеня. Не придется ли президенту горьку ягоду рвать одному ?// Народная газета 6 студзеня 1995 г.; Н. Гиль. У времени в плену. М.,2001. С. 139.

[288] Кузнецов Н. В. Политические партии: от древнейших времен до современной Беларуси. Мн., 2006. С. 96.

[290] В. Жданко. Калі не прага улады цяпер.// Звязда ад 8 снежня 1995 г.

[292] Малашко Алексей Митрофанович, доктор наук, профессор, Зав кафедры истории КПСС Беларусского Технологического Института 1990 г.

[293] Очень точное определение